De 2009 a 2016, morreron 1.325 persoas no cárcere. A prisión convértese nun microcosmos irrespirábel e irreconciliábel cos seus propios fins para moitos dos que a habitan.

 

Resultado de imagem para cárceres

 

José Ángel Serrano, preso en réxime de isolamento, por veces comía obxectos como pillas ou anacos de arame do somier. Cóntao a súa avogada e parella Silvia Encina. Ela dicíalle que non o fixese, que calquera día ía afogar. “Eu non o entendía, mais sofren tanto emocionalmente que se fan cortes, comen as pinturas ou calquera cousa para desviar a dor interior e conseguir saír aínda que sexa un día: que os leven ao hospital, arriscando a vida para un día. Cando o coñecín, había 14 anos que José non vía o campo desde unha xanela”, conta Encina. Ver o campo é, ao tempo, que o campo te vexa: recibir unha lambida de luz de primeira man, unha lufada de aire, un son con dimensión que non chegue filtrado por cuartos fechados, corredores que dan a reixas e máis reixas. José Ángel esquecera as propiedades físicas do mundo, e outras moitas cousas. Un día apareceu morto no centro zaragozano de Zuera.

Tiña a boca chea de chagas e quistes por unha infección. A súa contorna levaba semanas tentando que o tratasen. Tamén tomaba medicación psiquiátrica, “doce pílulas ao día”. A familia non puido ver o corpo. “Dixeron que só nos deixarían velo se o levábamos, mais así non poderiamos pescudar o que pasara”. Querían unha segunda autopsia. “Custoume seis meses conseguir unha segunda autopsia. Cando chegou o momento entraron para ver como estaba o cadáver e, ao regresaren, dixéronnos: “Non o vexades porque é horríbel como está”. E non o vimos. Xa non podía extraerse ningunha conclusión dunha autopsia”. Encina séntese maltratada, “para facer o dó, necesítase ver o corpo”.

Unha tentativa de retratar o que as reixas fan coa vida e os ósos

Hai centos de persoas que falecen intramuros. Segundo un relatorio de Institucións Penitenciarias, de 2009 a 2016 morreron 1.325 persoas presas. José Ángel morreu no cárcere, e morreu de cárcere. Mais este non é un artigo de morte, senón de encerramento: unha tentiva de retratar o que as reixas fan coa vida e os ósos; unha pretensión infrutuosa, obrigatoriamente parcial e fracasada, mais necesaria. Serán un par de doses: a historia de dous homes tristes que xa non existen e que souberon que a condena é eterna en canto dura, indesexabelmente eterna, e que ninguén, desde fóra, ía ser capaz de coñecer as súas borrascas de desespero. Ninguén, tampouco as familias, por moito que o tentasen.

 

Resultado de imagem para prisión

 

O home que deixou de ver o campo pasou 18 anos en prisión antes de morrer. A maioría do tempo, en isolamento. Debemos reconstruír a súa historia con imaxes de segunda man emprestadas por Silvia Encina, a súa parella e avogada, que recoñece con dor unha certeza: que nunca chegou a comprender na súa pel, no seu osíxeno, o que significa o encerramento. Nunca. Apesar de que cando entraba visitalo en prisión a boca secáballe e sentía un apertón nos nervos; apesar de que ela tivese que procurar tamén asistencia psicolóxica.

Encina fala dun patio dun módulo de isolamento, 25 metros cadrados cercados por dous andares de betón. Conta que as xanelas da cela daban a este espazo. Por elas asomaba a voz José Ángel. Gritaba para deixarse ouvir polo preso que houbese noutra das celas. Conversaban. Debían compor a imaxe da cara do outro por intuición como quen le unha novela, ou, basicamente, como os cegos. “Os que teñen diñeiro tentan compartillar con outros. A el metíanlle peculio e dicía que lle levasen un café ao compañeiro. Ou, por exemplo, facían un carriño cun anaco de lenzol e pola xanela pasábanse un cigarro”.

Dentro, a súa paisaxe era de cimento. Cando saía ao exterior, ía dentro do cubículo do furgón policial e só podía ver a rúa através duns pequenos buracos: era un burka de metal, un burka moito maior que el mesmo, que nin sequera marcaba a forma do corpo, de modo que ninguén podía intuír, ao ollar desde fóra, que aí había un home.

Chegou un punto en que tampouco desexaba saír do isolamento, adaptouse a vivir nesa carapaza fechada

“·Cando o coñecín, tiña os nervos esnaquizados, estaba exasperado, devorado. Perdera a capacidade de relacionarse. Nestes módulos a disciplina é moito máis estrita. Sancionábano todo o tempo, sempre había problemas, e ficaba sen hora de saída ao patio. Un preso non necesita un avogado, necesita un bufete”.

“A José custáballe falar -contínua Encina-, arrincar un pensamento, construír frases; incomodábanno as voces, os ruídos, a xente. Comigo quería falar sempre, mais non con outros; xa non podía relacionarse, enseguida parecíalle que ollaban mal para el. Chegou un punto en que tampouco desexaba saír do sollamento, adaptouse a vivir nesa carapaza fechada. Quizá adaptarse non sexa a palabra: resignarse ou, máis ben, contraer unha sorte de tetraplexia no ánimo. Na cela, entretíñase debuxando ou escribindo, mais -como sempre estaba tenso, apertaba moito e rompía as puntas dos lapis”.

A cela tiña dúas portas: unha de reixas e outra opaca con visor. Por aí pasábanlle o barbeador que tiña que devolver logo ao acabar. Alí escribía frases, debuxaba e lía, mais pouco: perdía o fío, custáballe concentrarse. Facía flexións. Escoitaba música.

Encina licenciouse en Dereito aos 46 anos e sumouse como voluntaria a unha asociación. Alí, neses días en que descubriu que o cárcere era un lugar que secaba a boca, coñeceu José Ángel. Ingresara na penitenciaría con 21 anos e comezou a sumar causas menores (o día en que morreu, facía 40 anos). Chegou a sumar unhas 44 causas. A maioría por delitos menores ou incumprimento de condena. No entanto, a primeira causa, a que o levou a prisión, non foi un asunto menor, senón un homicidio. “Toda o sarillo foi nun ano. Tivo problemas co pai, marchou de casa e comezou a consumir moita cocaína. O consumo masivo provocoulle trastornos mentais, mais non estaban ben diagnosticados. Despois dun fin de semana de festa en Bilbo, foron comprar cocaína e creron que o mozo que lla vendeu os enganara. Picouno nunha perna. A coitelada caeu en mal lugar. A vítima desangrouse”.

Cando entraron en contacto, Encina quixo axudalo e el pregúntolle: “E vasme axudar tendo unha morte ás costas?”. Silvia conta que percibía un grande sentimento de culpa: “Era un tema que lle doía moito cando falaba”. Un día, despois de nove meses escribíndose, José Ángel chamouna: “Eu quérote e quero que sexas a miña parella. Vou chamarte en cinco minutos e contéstasme”. Ela díxolle que si.

A sociedade case non coñece

Silvia Encina hoxe é membro de Familias contra a Crueldade Carceraria, un colectivo que tece redes de familiares de presos (sobre todo nais, esposas; mulleres) para axudarse a sortear os montes de barreiras que rodean os encarcerados. Capitanéano cinco mulleres cuxos familiares morreron dentro dun penal. Sosteñen que a prisión é un niño de penurias e vexacións. Pelexan por levar casos de supostos abusos á xustiza e conseguir que as voces do naufraxio xerminen nalgunha beira. Apoian as familias dos presos que son na súa maioría pobres e de baixa formación. Persoas que deben afrontar unha condena psicolóxica, alén da condena económica de non dispor de recursos para visitaren os seus e lembrarlles que por detrás dos arames hai quen esperan por eles con vontade de miralos aos ollos. A calor: esa minucia tan crucial para a reinserción. A dispersión non afecta só os etarras, segundo unha resposta parlamentar do Executivo, un 28%, tanto de homes como de mulleres, cumpren condena fóra do seu lugar de procedencia. O Goberno asegura que os movementos responden a criterios organizacionais: dependendo das prazas disponíbeis para cada grao penitenciario. Valentín Aguilar, portavoz da Asociación Pro Derechos Humanos de Andalucía (APDHA), ve outros motivos. a existencia de ETA xerou non poucos problemas á poboación reclusa en xeral. Os efectos nocivos estendíanse a todos. Ademais de por motivos de organización, tamén se dispersa como medio de represión ou castigo”. Hai, por dar un exemplo, 95 residentes de Andalucía cumprindo condena en Galiza. “Redúcense ao mínimo as visitas, poden pasar anos sen veren á familia. Xente que ten dificultades para comer non pode desprazarse de Córdoba a Asturias”, sintetiza Aguilar. A contorna dos presos de ETA leva anos organizándose para franquear estes obstáculos, mais a dos presos chamados comúns non. De feito, a sociedade apenas coñece esta circunstancia.

Outra das historias deste colectivo é a de Luís Acedo, que pasou tres meses morrendo coa dor no cárcere de Picassent en canto lle crecía a morte no lado esquerdo. Ao saír, a súa irmá viu que os tumores se percibían con facilidade. O médico externo que o examinou non acertou a comprender como puido resistir unha dor semellante: tiña as entrañas devoradas. Nada que facer. A familia denuncia que o ignoraron en prisión; a querela criminal presentada contra o subdirector médico e o médico do módulo 25 foi admitida a trámite. Explica a súa irmá Noelia Acedo que un dos seus compañeiros de condena, ao lembrar ante o xuíz os últimos días de Luís, botou a chorar.

Non hai recursos para a piedade

Mais antes de retratar o calvario de Luís, debemos contextualizar, describir por que o cárcere non serve para restaurar un dano causado á sociedade e para reinsertar cidadáns como prevé a Constitución. “Os muros da prisión teñen dous obxectivos, que o preso non saia e que os de fóra non entremos a ver que pasa”, sintetiza Jorge del Cura, portavoz da Coordinadora para a Prevención da Tortura.

Un dos réximes máis destrutores é o de isolamento. A Coordinadora denunciou en 2016 que bastan 10 días neste foxo para emerxiren síntomas de angustia, depresión, roturas na percepción, autolesións e tentativas de suicidio. Existen varios tipos de isolamento. O sancionador contempla un máximo de 14 días, mais pode ser prolongado dúas veces até se atinxiren os 30 ou 40. Ás veces, o preso sae uns cantos días e despois volve ser recluído. Del Cura explica outras modalidades: “O FIES consta de varias categorías: para funcionarios de Policía ou Gardas Civís, que son recluídos para a súa protección; para membros de bandas organizadas; para sospeitosos de pertencereb a banda armada; para quen pede protección; e o de control directo, o máis duro, onde permanecen persoas perigosas para a vida doutras persoas”. Todos pasan máis de 20 horas nas súas celas con dúas ou tres de patio. “O máis duro é o FIES. Saen sós ao patio, como moito en compañía doutro preso FIES e, aínda que non conste en ningunha orde, teñen prohibido falar entre eles”, sinala del Cura.

 

Resultado de imagem para prisões

 

A teoría di que os isolamentos sancionadores son aplicados a internos que tentan fuxir, que se pelexan con outros presos ou agriden a funcionarios. “Así é teoricamente -continúa Aguilar-, mais a realidade é que nun número moi elevado de veces, cando unha persoa sofre malos tratos ou tortura, recibe inmediatamente unha denuncia por atentado ou resistencia e vai primeiro ao isolamento. Despois, cando saes, é moi fácil que che modifiquen o grao e se estabas no segundo, pases a primeiro grao (con dereito a patio, mais sen saídas ao exterior) ou a FIES”, denuncia del Cura. Se a rifa foi alén dun empurrón, “métenche dous ou tres días para que che pasen as lesións”.

Un portavoz de Acaip que prefire non dar o seu nome nega este proceder: “Desde logo, estas situacións non son provocadas polo funcionario. O 100% das agresións sempre dan comezo por comportamentos violentos de internos; pode darse un caso ao contrario ou dous, mais serían excepcionais. E como ocorre na vida civil, o funcionario ten dereito a denunciar”.

 

Resultado de imagem para prisión

 

Conta del Cura, e confirman tamén as familias de Acedo e Serrano, que os presos non denuncian por medo a represalias. O isolamento é o extremo final e o punto de pivotaxe dun ecosistema de castigos sutís. Dentro de prisión, os internos prefiren lamber as feridas e as penas en silencio para non perder cousas pequenas e efémeras. “Non denuncian por medo a perder unha visita da noiva ou dun familiar, por medo a ficar sen permiso de saída, por medo a que o transfiran a outro cárcere  ou a que lle tiren o traballo”. O traballo: as poucas horas en que executan unha tarefa simples e repetitiva e conseguen por si mesmos un pouco de diñeiro. Poder comprar tabaco, poder dar activamente unhas moedas e decidir por que cousa queren trocalas é unha pequena físgoa de independencia. Unha ilusión necesaria. “Os que se atreven a denunciar son os que cumulan xa un historial duro ou acaban de chegar e son moi inxenuos”, opina Del Cura.

Estado de excepción sanitario

Ninguén se reinsere con muros de oito metros e concertinas de dous metros máis arriba

Todo conflúe dentro de prisión para configurar un microcosmos irrespirábel e irreconciliábel cos seus propios fins. O mesmo portavoz de Acaip expresa o seu escepticismo: “Ninguén se reinsere con muros de oito metros e concertinas de dous metros máis arriba. É posíbel que cheguen ao convencemento de que non se pode reincidir porque o castigo é demasiado duro, mais a reinserción é outra cousa”.

Unha das causas principais é a alta prevalencia de doenzas mentais entre os internos. Só na Catalunya, o 54,3% dos internos sofre un trastorno mental. “Os cárceres convertéronse nunha especie de psiquiátricos para os que non temos facultativos especializados. Son perfís delituosos que non coñeciamos. Se unha persoa presenta patoloxía dual [trastorno mental máis adición], aumenta as situacións de alleamento mental”, explica o portavoz de Acaip. A tensión, a tensión, o desasosego cébase diariamente, tamén por mor da falta de persoal (‘nalgúns centros hai dous funcionarios para un módulo de 150 ou 180 presos’).

Tamén escasea o persoal médico. “Hai unha deterioración da atención sanitaria e fazemos abandono das nosas responsabilidades de vixilancia da saúde. Algúns centros teñen un médico e medio para atender máis de 300 persoas. E a administración non sabe como paliar este problema. Mais non toda a culpa é súa, a xente non quere: se fan unha oferta de emprego público para 30 prazas, preséntanse 11 candidatos e ademais esixen exercer no seu lugar de residencia. Mais o Estado ten a obrigación política de emendalo, debe transferir ás Comunidades Autónomas as competencias”, argumentan desde Acaip.

A asistencia médica no cárcere pertence ao ministerio do Interior, non á Sanidade de cada Comunidade Autónoma. Desde APDHA, Valentín Aguilar advirte do perigo: “O médico depende dunha institución que se dedica ao control e á seguranza e que prima o cumprimento das normas reximentais por cima do tratamento; séguense criterios distintos aos sanitarios”.

A escaseza de persoal converte os tratamentos médicos en bombas de reloxaría. Aos pacientes psiquiátricos dáselles de golpe toda a medicación cando chega o fin de semana. “Até 45 pílulas pode ter que administrarse un individuo de quinta a segunda-feira, danllas nun sobre marrón e ten de as dosificar el mesmo”, critican desde Acaip. “Hai posibilidade de suicidio, mesmo de tráfico con medicamentos”, lamenta Aguilar. Debería desenvolverse un control diario desta medicación, unha revisión dos tratamentos cada certo tempo, unha atención personalizada” Mais non hai quen desempeñe esas tarefas.

Tamén se perden citas médicas externas con especialistas por falta de policías. Das citas que non se realizaron ao longo de 2015, un 34% perdéronse por falta de forza de custodia. Por veces, o problema é a dispersión: “Hai internos que teñen unha operación pendente e cando se achega a data son transferidos a outro cárcere”, apunta Aguilar.

Esa confusión do medicamento intramuros matou Luís Acedo dunha forma inimaxinábel

Confundírono cun yonki

Luís permaneceu en prisión case tres anos. Restaba un mes de condena cando lle deron a liberdade para morrer. Entrou en prisión por unha malleira. Conta a súa irmá Noelia Acedo (xardineira e, agora, activista), que un día viu como dúas persoas apuñalaban o seu irmán pequeno, foi cara a eles e mandounos ao hospital. Cando o cancro lle mordeu as entrañas xa pagara esa agresión: estaba a cumprir outras causas que, por si mesmas, non o empurraran ao fondo dunha cela. “A maioría eran por roubar ferro vello. Tiña un fillo pequeniño e dedicábase a roubar polos escampados das obras. Ao final, era por pobreza. Se tivese un traballo non o tería feito”, relata Acedo. El habitaba no módulo 25 da prisión valenciana de Picassent. Alí esperaba a liberdade, traballando até ficar sen forzas.

Un día notou unha dor no costado esquerdo. Foi ao doutor e este recetoulle pílulas. A dor creceu, voltou ao médico e déronlle máis pílulas. Aquela brasa interna, sospeitosa e sen nome ardía cada vez máis forte e máis larga. Cada semana, Luís acudía ao médico. Algo malo pasaba, estaba a morrer, non sabía de que, mais estaba a morrer. Perdeu máis de 20 quilos. Mandou dúas instancias, dúas súplicas a lapis e con mala ortografía, ao subdirector médico da prisión. Na primeira, describía a dor que arrastraba desde había dous meses e sinalaba que o médico non lle fixera ningunha proba. Na segunda, repetía que o seu médico non facía máis que receitarlle pílulas, que perdera 10 quilos e suplicaba: “Por favor, pídolle axuda antes de que me pase algo grave que despois non teña remedio”.

“Tiña que seguir facendo vida de preso, non podía ficar na cama e non baixar a almorzar. Chegou un momento en que os compañeiros tiñan que axudalo a moverse. Alí viuno todo o mundo deitado no patio durante meses. A xente xa non pasaba polo seu lado, afastábase porque daba cousa velo. E a seguranza comezou a tratalo como tratan os yonkis. Creron que se enganchara ao o veren tan magro. Se chegaron a esa conclusión, tamén tiñan que facer algo”, di Acedo. Aplicados á medicina, os preconceitos son mortais, funcionan como balas lentas.

Luís non quería que ninguén presionase desde fóra, tiña medo; mais un día non puido máis e telefonou a casa: “O meu irmán, ao final, chamounos dicindo morro, morro, e nós chamamos ao centro e dixéronnos que non sabían nada das instancias”. Nesa altura si que o trasladaron ao hospital. O oncólogo atopou un cancro de páncreas con metástase en fase catro. Só podían paliar a dor. O médico, impresionado, dixo aquilo que se gravou na mente de Noelia: que non imaxinaba como puidera soportar a dor sen unha pílula de morfina. Iso é o que máis a entristece, a certeza da condena do corpo dentro da condena do cárcere. Iso, e tamén saber que, en verdade, houbo momentos en que Luís case non puido aguantalo. Tentara suicidarse dúas veces. Esa foi a medida do calvario.

Esteban Ordóñez

Fonte: Revista Contexto