Salvar a vida tamén aos asasinos. A morte do terrorista asúmese como parte inseparábel da operación policial

Santiago Alba Rico

Impresionáronme moito algunhas das fotos das vítimas do atentado de Barcelona: as de Julian e Xavi, nenos de 7 e 3 anos respectivamente; a do xoven enxeñeiro Luca Russo, tan alegre baixo a súa gorra vermella; ou a de Pau Pérez, asasinado a coiteladas após o atropelo e en cuxo ollar recoñezo tantas afinidades de sensibilidade e compromiso político. Ás fotografías, que capturan a vida, parecemos pedirlles que impidan a morte, ao punto de que resulta moi duro aceptar -case imposíbel- a desaparición física de persoas previamente retidas en imaxes. En realidade, o noso empeño en rexistrar fotográficamente cada instante e cada corpo traduce unha loita contra a morte. É unha superstición tecnolóxica: fotográfote non para lembrar este momento particular, senón para que non morras en xeral. Cada vez que ollamos a foto dun morto, aínda que non o coñezamos, estremécenos este fracaso radical.

Vin tamén outras fotografías de homes mortos. Eran, si, asasinos mortos, mais -confésoo con certa timidez- tamén me impresionaron. Os catro que teño diante chamábanse Moussa, Said, Mohamed e Younes. Eran tan novos que un veciño da poboación onde vivían podía dicir despois de decatarse con horror do que fixeran e da sorte que correran a mans da policía: “Fáltannos oito rapaces en Ripoll”. Vivo habitualmente nun país onde todos os mozos teñen eses nomes e esas caras; e Moussa, Said, Mohamed, Younes, con eses nomes xa case cataláns e esas caras tan mediterráneas, eran xa rapaces do noso país: estudaban e traballaban entre nós, eran os nosos “coñecidos2 e, cada vez que se fotografaban, tamén pensaban que non ían morrer. Pensaban que ían matar?

É duro ver a fotografía dunha vítima inocente, mais é tamén duro ver a foto dun rapaz asasino, porque calquera mozo, non importa o que fixese, parece unha vítima e até parece inocente. Pódese matar de maneira “inocente”? En termos xurídicos eu esixo que os autores dos atentados sexan sentados nun banco, defendidos por un avogado e castigados, se se proba a súa culpabilidade, coa máis dura das penas dun código penal sen pena de morte. Iso é o que quero. Iso é o que xa non poderá ser. Os asasinos están mortos, como as súas vítimas, e de forma igualmente irreparábel. A morte das súas vítimas é un triunfo, se se quere, do mal. Mais a morte dos asasinos é, se se quere, un fracaso do ben: dese ben común que chamamos Estado de Dereito. Un delincuente morto é un delincuente que escapou ao sistema de xustiza, un sistema que, nas nosas tradicións democráticas, proponse a rehabilitación dos delincuentes, de todos sen excepción, por moi graves ou atroces que sexan os seus crimes.

Hai, pois, dúas cousas que xa non podemos evitar. A primeira, a comisión do bárbaro atentado que asasinou e feriu a decenas de inocentes, algúns nenos, que paseaban polas Ramblas. Como matar é moi fácil e hai cada vez máis ganas de matar, nunca se poderá reducir a cero o perigo e iso hai que dicilo sen reviravoltas electoralistas, mais é obvio que a desactivación do próximo atentado pasa por unha combinación de medidas policiais, sociais e educativas que atopan toda clase de obstáculos, tamén políticos e propagandísticos, como o demostra o intercambio de reproches entre instancias estatais e autonómicas após o atentado de Barcelona.

A outra cousa que xa non se pode evitar é a fuga dos asasinos. Refírome a a súa fuga definitiva do aparello de xustiza. Xa non poderán ser xulgados. E isto é tamén moi grave. Lendo o relato dos feitos e vendo algunhas imaxes a un éntranlle dúbidas de se, en todos os casos, era imposíbel detelos vivos. Aínda máis, coñecendo os precedentes de París, Bruxelas e Londres, un máis ben sospeitaría que se impuxo como rotina unha lóxica -case un protocolo europeo- en virtude do cal a morte do terrorista asúmese como parte inseparábel da operación, e iso nun contexto social, tamén inducido, en que se acepta cada vez máis que a crimes excepcionalmente graves deben corresponder tamén medidas excepcionais. O resultado, xustificado ou non, desas operacións policiais, non menos que ese “estado de opinión” supoñen unha grave ameaza para o que realmente nos distingue, como sociedade e como “valores”, dos terroristas: o Dereito que non permite situarense (aos terroristas) á marxe da Humanidade mediante ningún xesto, por abominábel ou extremo que for.

Pódese matar dunha maneira “inocente”?

Os que -católicos, progresistas, anarquistas, comunistas- cremos na perfectibilidade humana, cremos que a todas as idades, mais aínda máis aos 17 anos, os nosos xestos máis irreparabeis deixan unha inocencia residual, a virtualidade doutra vida imprevisíbel. Os que -católicos, progresistas, anarquistas, comunistas- cremos na perfectibilidade humana, cremos por iso nun Dereito non estritamente punitivo e non revanchista que se propoña a redención a través das penas e a reintegración social do peor dos delincuentes. Só unha penalidade determinista de inspiración protestante pode considerar que cada home se resume ontolóxicamente no seu peor xesto, a partir do cal debe ser xulgada a súa vida enteira, e iso de tal modo que é o delito o que constitúe para sempre a un delincuente que deberá ser, por iso mesmo, definitivamente apartado da sociedade mediante cadea perpetua ou forca. A morte é irreparábel e o Dereito non ten a misión de combatela e moito menos de redistribuíla. A vida é imprevisíbel e é dela que se ocupa o Dereito. É iso -e non a relixión ou a forma de vestir- o que nos distingue dos terroristas: un Dereito que -dirá o xuíz italiano Scarpinato- non pode aspirar á tarefa faústica de “repartir xustiza” e moito menos de “introducir equivalencias”. A “equivalencia” é o pivote central dos sistemas de xustiza pre-xurídicos: o talión e a vinganza, precipitados na pendente sen fin de dúas irreparabilidades paralelas. O Dereito, moito máis modesto, só pretende dúas cousas. A primeira -como nos contos de fadas- separar publicamente a vítima do carrasco: non a satisfacción imposíbel de recobrar o morto, senón a moi pequena de que se me recoñeza como vítima e se me distínga do asasino. A segunda, non menos importante, consiste en evitar que o carrasco escape do recinto da Humanidade, o que implica xulgar o seu acto e non a súa alma, así como darlle unha segunda oportunidade. É isto -insisto- o que define os “valores de Occidente” e todo o que os cuestione só serve para dar vantaxe aos terroristas.

Compréndese, desde logo, que as vítimas ou os seus parentes, desde a súa dor sen consolo, pensen nos asasinos con rabia homicida e desexos de vinganza. É lóxico e é humano. Mais precisamente por iso forma parte “dos nosos valores” o que os códigos penais non sexan redactados polas vítimas nin desde o punto de vista das vítimas. Así mesmo forma parte “dos nosos valores” o que, nunha situación tráxica como a vivida en Barcelona, a sociedade enteira faga un esforzo para non pensarse como vítima, senón como autora serena do Dereito que marca a nosa diferenza. Hai dúas cousas que xa non podemos evitar: a morte de 16 inocentes e a morte de 8 presuntos culpábeis. Mais aínda podemos evitar dous perigos. O primeiro é o de pensarnos como vítimas e buscar, como todas as vítimas, un inimigo infinito, pois infinita é a dor e non pode ser drenada por un criminal finito. En termos sociais a construción dese “inimigo infinito” chámase islamofobia: a extensión epidémica da responsabilidade individual -a única da que debe ocuparse o Dereito- a todo un colectivo ou unha “comunidade”, definidos desa maneira como “grupo ontolóxico de risco” e “inimigo interno”. Se o yihadismo ten un proxecto, é precisamente ese: o de converter os musulmáns europeos, non importa a súa seita, culto ou cultura, nos novos “xudeus” de Europa.

A segunda cousa que aínda podemos evitar é a de, pensándonos como vítimas, alegrarnos de que a uns raparigos asasinos non sexan aplicados “os nosos valores” (o noso Dereito) senón que -segundo a expresión dalgúns xornais- sexan “abatidos” ou “cazados” como cans. Esa celebración do non-Dereito -ou polo menos esa indiferenza- está a ser alimentada tamén por algúns medios que, cedendo a intereses políticos espurios relacionados coa cuestión española, criminalizan, por exemplo, o traballo dos avogados Jaume Asens e Benet Salellas, e iso desde o presuposto implícito, tan escandaloso como perigoso, de que hai supostos delincuentes aos que se debería privar do dereito á defensa e absolucións xudiciais, ditadas por un xuíz, que non teñen valor xurídico ou son mesmo cómplices do terrorismo. Cada vez que Asens e Salellas (e todos os avogados e xuíces) fan o seu traballo están a defendernos a todos: están a defender precisamente eses “valores” que tanto nos gusta opor, con narcisista superioridade moral, á barbarie yihadista. Cada vez que un político, un xornalista ou un gobernante cuestiona ese traballo está a dar a razón aos yihadistas e facilitando, ao mesmo tempo, “o triunfo do mal” e o fracaso do ben común.

Nin as 16 vítimas nin os 8 asasinos deberían estar mortos. O propio do terrorismo é matar. O propio “dos nosos valores” é salvar tanto as vítimas como os asasinos. Que “falten oito rapaces en Ripoll” é a revelación dun dobre fracaso. Non puidemos impedir que eses rapaces se convertesen en asasinos; non puidemos impedir que fuxisen para sempre da xustiza. Responsabilidade de todos os sobreviventes -e sobre todo dos xestores do espazo público- é agora evitar que a islamofobia e a celebración da morte extraxurídica destrúan “os nosos valores”, enchendo de satisfacción -e de razóns e de recrutas- todos os fascistas europeos, xa sexan musulmáns ou non.

Artigo publicado en Cuarto Poder o 24 de agosto de 2017.