Os testemuños e imaxes que describen as condicións de vida das persoas requerentes de asilo nas illas gregas familiarizáronnos con expresións que dificilmente podemos encaixar no ordenamento xurídico da Unión Europea: «limbo legal», «condicións infrahumanas», «vulneración de dereitos», «emerxencia humanitaria». Contodo, esta situación, por inexplicábel que pareza, susténtase nunha intrincada rede de normas cuxo obxectivo é dar aparencia de legalidade a unha decisión política que contradi os principios e valores fundacionais do proxecto europeo: a de subcontratar a Turquía a prestación do dereito de asilo.
Porto de Mytilene (Lesbos). Foto de Miguel Ángel Carmona
O «hotspots approach» (perspectiva hotspots) e o Acordo UE-Turquía de marzo de 2016 son os puntais desta estrutura, ideolóxica e normativa, que a Comisión Europea e o Consello de Europa levantaron para converter o Exeo nun muro invisíbel. Argumentaron que o facían para velar pola integridade de quen tentaba cruzar as súas augas en botes inflabeis; para os protexer do negocio perverso das mafias, e garantir así o seu dereito a solicitaren asilo sen ter de arriscar a vida.
Mais hoxe, case catro anos decorridos desde aquel acordo, a realidade é que 39.000 persoas ateigan as instalacións das illas gregas, cando a súa capacidade é de 6.458; que en Moria hai un duche para cada 546 persoas, non existen zonas seguras para menores nin para migrantes especialmente vulnerabeis e as tentativas de suicidio entre adolescentes, como documentou Médicos Sen Fronteiras (MSF), están a se converter en algo habitual. Forma este desastre humanitario parte da estratexia deseñada pola UE para frear as chegadas desde Turquía?
A perspectiva hotspots
A perspectiva hotspots foi lanzada como parte da Axenda Europea de Migracións en abril de 2015, en teoría co obxectivo de equipar a UE cunha ferramenta que permitise mellorar a xestión da migración a medio e longo prazo. Nese contexto, foron establecidos dez hotspots ou instalacións de primeira recepción. Cinco foron situados na Grecia: nas illas de Chios, Kos, Leros, Lesvos e Samos, para canalizaren a migración da ruta do Mediterráneo oriental, proveniente na súa maioría de Turquía; e outros cinco na Italia: en Lampedusa, Messina, Pozzallo, Taranto e Trapani, para faceren o propio cos migrantes da ruta do Mediterráneo norte, provenientes da Libia.
En novembro de 2015 chegaban ás costas gregas 150.00 persoas ao mes. A maior parte delas eran rescatadas no mar polas ONG ou por Frontex, ou asistidas por equipas de voluntarios ao tocaren a costa e conducidas ao Centro de Recepción e Identificación correspondente -como o de Moria, na Illa de Lesbos-. Nun prazo de 24-48 horas eran identificadas e rexistradas e despois transferidas -previo pagamento da pasaxe- no ferry comercial que realizaba a viaxe normal a Atenas. Alí eran redirixidas a centros xa en solo continental, aínda que a maioría continuaban o camiño através da Macedonia, Serbia, Hungría e Austria, até Alemaña.
Contodo, nese mesmo novembro Viktor Orbán cumpre a súa promesa de cercar e fechar a fronteira húngara con Serbia e a caravana de migrantes comeza a topar con restricións ao movemento en todas as fronteiras anteriores. Ante o temor de ficar presos na Grecia ou en calquera outro país de tránsito, intensifícanse os deslocamentos nesa rota. Aparecen acampamentos informais en todas as fronteiras. As policías de Macedonia, Croacia, Serbia ou Grecia que, até o día anterior, se limitaran a escoltar a caravana, comezan a deter os migrantes e a reprimir os protestos, e surxen centros de detención administrativa en que os detidos esperan ordes de deportación afastados das cámaras e sen asistencia das ONGs. E Grecia comeza a acumular centos de millares de migrantes que, de Idomeni ao sur, ateigan calquera precaria infraestrutura posta ao seu dispor, e en Atenas ocupan parques, prazas e hoteis abandonados e caen, máis unha vez, en mans das mafias que xestionan en moitos casos os aloxamentos temporais.
Neste contexto nace o Acordo UE-Turquía, aprobado en marzo de 2016, tomando como base as infraestruturas existentes no cinco illas, condicionando definitivamente o seu funcionamento e desenvolvemento e pervertindo a función para que foron creadas. Comezan a ser despexados os acampamentos non oficiais xestionados polas ONG (Kitchen without Borders, Pikpa, Hope Center) e expulsados os cooperantes «non profesionais» das illas, e a xestión de fluxo migratorio fica nas mans, exclusivamente, da policía e de FRONTEX, coa asistencia de ACNUR, MSF, e a EASO (European Asylum Support Office). A partir dese momento, os hotspots convértense en centros de detención onde as persoas solicitantes de asilo fican presas durante meses, e mesmo anos, sen acceso a asistencia legal nin médica adecuada, sen servizos educativos, en condicións inseguras e insalubres que están na orixe de numerosas mortes por incendios, hipotermias, atropelos e actos violentos, e xerando na poboación local unha vaga de xenofobia sen precedentes na sociedade grega.
O Acordo UE- turquía
O contido do Acordo depara, inmediatamente, co rexeitamento de ONGs, activistas e entidades especializadas que, até o momento, prestaban asistencia legal aos migrantes. O primeiro punto do Acordo establecía que todos os novos migrantes chegados ás costas gregas de forma irregular serían retornados a Turquía. Así mesmo, no seu punto dous, establecíase unha contrapartida sen precedentes xurídicos: «Por cada sirio retornado a Turquía desde as illas gregas, será reasentado outro sirio procedente de Turquía na UE, tendo en conta os criterios de vulnerabilidade das Nacións Unidas».
Ilya U. Topper, fundador da revista dixital M’Sur, resumía así a xénese e a crítica a esta decisión, coñecida popularmente como o acordo 1:1: «O acordo 1:1 baseouse curiosamente nunha proposta da ONG alemá European Stability Initiative (ESI), que propuña pór fin ás mortes no Exeo devolvendo todos os migrantes e, á vez, asentando de forma rápida unha grande cantidade -centenares de millares- en Europa. A idea era que fose máis probábel chegar a Europa se ficabas na Turquía solicitando reasentamento que se te embarcabas. Cando o acordo foi asinado, ESI protestou enerxicamente: tal e como se formulou («por cada sirio retornado…»), chegar a Europa legalmente dependía directamente de que unha grande cantidade o tentase ilegalmente e fracasase na tentativa».
Os números falan por si: desde 2016 foron readmitidas na Turquía 2.041 persoas no cadro do Acordo, delas 383 de nacionalidade siria. Portanto, o efecto práctico desta medida foi nulo e non é posíbel entendela se non se considera como parte dun pacote de medidas destinadas a crear un estado de ánimo, nos propios migrantes, contrario á opción de vir a Europa polos seus propios medios. Obviamente, pola propia configuración do Acordo, se apenas 383 persoas sirias foron devolvidas a Turquía en catro anos, ficar en territorio turco para esperar así o reasentamento tampouco era a opción, xa que este estaba ligado a cuota de devolucións: un por un. Quer dicir, o éxito duns dependía do fracaso doutros.
Aquí é onde entra en xogo o terceiro punto do acordo UE-Turquía, que se expresaba nestes termos: «Turquía tomará todas as medidas necesarias para evitar que se abran novas rutas marítimas ou terrestres de migración ilegal desde Turquía á UE». E os números son igualmente elocuentes: no dez primeiros meses, de marzo de 2016 a febreiro de 2017, as chegadas ás illas gregas diminuíron desde as 150.000 ao mes até 3.000. Segundo datos do Ministerio do Interior turco, dos 59.000 migrantes irregulares detidos en 2014 pasouse aos 175.000 de 2016, 258.000 en 2018 e 454.000 en 2019.
A Turquía aplicábase con afán a erradicar o lucrativo negocio do tráfico humano através do Exeo e a súa poboación refuxiada de nacionalidade siria ultrapasaba xa os 2 millóns. En troca, a UE aprobaba dous programas de 3.000 millóns de euros para financiar proxectos específicos de asistencia a este colectivo en territorio turco (escolas, urbanizacións, aloxamentos, etc.).
En resumo, cortada a rota migratoria pola efectividade -e en ocasións documentadas a brutalidade- da policía e a garda de costas turca; presos nos hotspots os poucos migrantes que chegaban a Grecia de maneira irregular, sen perspectivas de transferencia ao continente nin de devolución; aprobados os orzamentos millonarios para a construción de infraestruturas que axudasen a soportar a presión migratoria en solo turco, o problema parecía resolvido pola vía da externalización do dereito de asilo.
Terceiro país seguro
Só había un pequeno problema: que facer coas decenas de millares de persoas apañadas entre as engrenaxes dese mecanismo administrativo e xurídico manifestamente ilegal, constantemente bloqueado polas demandas das ONGs e valedores do pobo, e reactivado polas administracións grega e europea, dispostas a todo para non recuaren. A xestión eficiente das súas solicitudes xeraría algúns millares máis de transferencias ao continente; poría en evidencia a escasa solidariedade do resto de Estados membros en relación aos seus compromisos voluntarios de recolocación; poría á luz o ridículo número de persoas de nacionalidade siria reasentadas desde Turquía en virtude do Acordo, mais non faría cambalear o sistema de protección nin o estado do benestar dos países da UE.
Entón, por que apesar da cantidade de diñeiro destinada a facer funcionar este mecanismo, as autoridades gregas e os especialistas enviados ao terreo foron incapaces de resolver as solicitudes nun tempo conforme ao previsto? Hibai Arbide Aza, xornalista en Grecia, membro do colectivo Mugunzu, describe o fracaso nestes termos: «Non hai crise humanitaria no mundo que destine tanto diñeiro a tan pouca xente e teña un resultado tan nefasto en termos de salubridade, seguranza e vulneración de dereitos».
Decifrar a embrullada a que se enfrenta unha persoa requerente de asilo cando chega de maneira irregular a territorio grego é unha tarefa ardua. Nomeadamente cando a aplicación das leis e as propias leis han ir mudando nos últimos anos a golpe de recursos e sentenzas, e ao calor dos cálculos electorais dos gobernos helenos. Antes da aprobación do Acordo, cada unha das solicitudes debía ser avaliada individualmente para resolver a concesión do asilo ou a deportación ou, en última análise, a inadmisibilidade da solicitude. Esta pode resolverse en virtude do artigo 33 da Directiva 2013/32, sempre que un país que non sexa Estado membro sexa considerado primeiro país de asilo -quer dicir, que xa lle teña sido concedido o estatuto de refuxiado noutro Estado-, ou ben en virtude do artigo 35 da mesma Directiva, se un país que non sexa un Estado membro é considerado terceiro país seguro. A inadmisibilidade implica que o Estado non entra no fondo da solicitude, senón que declina pronunciarse sobre este a favor doutro Estado (ese primeiro país ou terceiro país seguro).
No último parágrafo do primeiro punto do Acordo está a chave do seu verdadeiro obxectivo: «Os migrantes que non requeiran asilo ou cuxa solicitude teña sido considerada infundada ou inadmisíbel en conformidade coa citada Directiva serán retornados a Turquía». Por mor da súa asinatura, Turquía é súbitamente considerado un terceiro país seguro, polo que toda solicitude de asilo cursada en territorio grego por unha persoa chegada de forma irregular será declarada inadmisíbel en virtude do artigo 35 da Directiva. O procedemento non é, nin moito menos, rápido. Entre a solicitude e a recusa en primeira instancia poden pasar unha media de 8,5 meses. Unha vez recibida a resolución de inadmisibilidade, o requerente pode apelar, o que paralisa automaticamente a orde de expulsión sempre que non se resolva a apelación, algo pode demorar outros 18 meses. Durante todo ese tempo imponse, primeiro, a detención administrativa e, posteriormente, unha restrición xeográfica, impedindo o requerente de saír das illas, forzándoo a vivir en instalacións sobrelotadas ideadas para albergar unha poboación dez veces menor sen acceso ás coberturas máis básicas.
Hai razóns para rexeitar a consideración de Turquía como terceiro país seguro
A Convención do Estatuto de Refuxiado, celebrada en Xenebra en 1951, define quen é susceptíbel de obter esta protección, e determina que unha persoa que cumpra as condicións para ser considerada tal, non debe ser devolta a un país onde corra o risco de ser perseguida. Como tal, contempla no seu articulado unha limitación xeográfica aos potenciais beneficiarios deste dereito, circunscribíndoo ás persoas deslocadas «como resultado dos acontecementos ocorridos antes do 1 de xaneiro de 1951». Isto é así porque este instrumento foi deseñado especificamente para garantir a protección internacional ás vítimas da Segunda Guerra Mundial. Contodo, o estalido de sucesivos conflitos nos anos posteriores e os consecuentes deslocamentos provocados por estes, desembocarían no Protocolo de 1967, cuxo obxecto era eliminar esa restrición xeográfica de forma que os países adheridos á Convención estendesen a súa protección ás vítimas de conflitos internacionais ocorridos despois da Segunda Guerra Mundial.
Turquía, apesar de ratificar a súa adhesión, tal e como figura no documento de Estados partes, «mantivo expresamente a súa declaración de limitación xeográfica», situación que se mantén a día de hoxe. Quer dicir: Turquía non prevé que ningunha vítima dun conflito armado distinto da Segunda Guerra Mundial poida gozar do estatuto de refuxiado.
Pode un país que non contempla que unha persoa, polo feito de ter nacionalidade siria, poida obter a condición de refuxiada, ser considerado un terceiro país seguro? Legalmente, isto debería ser bastante para anular o Acordo posto que o propio artigo 35 da Directiva expresa que un dos factores que deben darse no terceiro país para poder ser considerado seguro é que exista «a posibilidade de solicitar o estatuto de refuxiado e, en caso de ser refuxiado, recibir protección en conformidade coa Convención de Xenebra». Contodo, como mantén Hibai Arbide, «hai un truque. O Acordo de marzo de 2016 entre a UE e a Turquía non é un tratado internacional: é un Acordo, algo que non é unha figura de dereito internacional. Por iso non pode ser levado aos tribunais europeos. Estrasburgo nunca puido examinar o ‘Acordo’ porque non é unha norma europea».
As primeiras resolucións de inadmisibilidade ditadas polas autoridades gregas foron recorridas, e os Comités de Apelación das illas fallaron a favor dos requerentes, co argumento de a Turquía non poder ser considerada un terceiro país seguro despois de analisar os casos particulares dos recorrentes. E non foi até a EASO (European Asylum Support Office) asumir a competencia en resolución de apelacións, ante a presión da UE, cando se instaurou o criterio de considerar, por defecto, a Turquía como un terceiro país seguro. As resolucións negativas das apelacións eran copiadas unhas doutras apesar de que o Dereito Internacional esixe que cada unha das decisións sexa tomada despois de analisar os casos de maneira individual.
Ilya U. Topper, contodo, ofrece outro punto de vista interesante: «ese teórico status [de refuxiado] deulles algunha vantaxe na Grecia, Macedonia, Serbia ou España?» Os datos que achega o ‘Relatorio de Situación sobre a Aplicación da Axencia Europea de Migración’ pon en evidencia o duplo criterio con que a UE mide a idoneidade ética dos seus propios Estados membros e países terceiros.
Segundo este Relatorio, grazas ao Mecanismo para os Refuxiados en Turquía, 1,7 millóns de sirios reciben axuda para cubriren as súas necesidades básicas; máis de medio millón de nenos e nenas reciben axuda para asistiren á escola e foron contratados 4.500 docentes de turco para impartir aulas; 650.000 menores foron vacinados e ofrecéronse por volta de 1,5 millóns de consultas prenatais, así como 8,1 millóns de consultas de atención primaria. Tamén foron construírdas 180 escolas e están en vías de construción 179 centros de saúde para migrantes. «Tentar amolecer os corazóns europeos facéndonos crer que Turquía maltrata os refuxiados», apostila Topper, «é un xogo mesquiño».
Moria: incompetencia ou escarmento público?
Para ter unha idea do nivel de degradación ao que se somete a poboación dos hotspots gregos, glosaremos algúns datos relevantes.
No 24 de agosto de 2019, un adolescente de 15 anos morría apuñalado no centro de Moria, na illa de Lesbos. No 25 de setembro, un neno de 5 anos era atropelado cando durmía nunha caixa de cartón. Só cinco días despois, un incendio nun dos colectores en que habitan os requerentes de asilo mataba outro neno e a súa nai. No 18 de novembro, un bebé morría deshidratado entre as oliveiras que rodean o acampamento oficial. Xa en xaneiro de 2020, un iraniano de 32 anos esganábase no seu colector despois de ver recusada a súa apelación e recibir a orde de deportación, e un somalí de 19 morría apuñalado nunha discusión por un teléfono móbel.
E isto é apenas unha nota incompleta dos últimos dez meses. Persoas con graves trastornos mentais, en moitas ocasións resultado das experiencias traumáticas sufridas no seu país de orixe e durante o traxecto, non reciben asistencia médica nin teñen acceso a medicamentos, así que van empeorando até seren evacuadas, encerradas ou mesmo deportadas. Os menores nin sequera son segregados da poboación adulta durante o período de detención administrativa -embora a lei prohiba a detención de menores-, e tampouco pode garantirse a separación de mulleres e homes. Como resultado de todo disto, os casos de agresións sexuais a mulleres e menores ou de tráfico son comúns e están profusamente documentados.
É difícil acreditar que co orzamento destinado pola UE, 2.200 millóns de euros desde 2015 incluíndo Axudas do Fondo de Asilo, Migración e Integración, o Fondo de Seguranza Interior e o Instrumento de Axuda de Emerxencia, activado este último en marzo de 2019, e cos especialistas da EASO, ACNUR e FRONTEX no terreo, o número de solicitudes pendentes de resolución sexa de 70.000 e 14.000 apelacións, e que as perspectivas máis optimistas do goberno grego sexan as de conseguir deportar a 10.000 persoas até finais de 2020. É difícil acreditar que non haxa maneira de acelerar a tramitación deses expedientes que, actualmente, poden demorar entre os dous e os dous anos e medio.
Mais, ao mesmo tempo, é duro asumir que por trás desa incompetencia exista a vontade política de converter Lesbos nun showroom do sufrimento que Europa é capaz de inflixir a quen ousa gritar «socorro» sen ter a palabra. E, contodo, acabar con calquera explicación que non involucre ambas as cousas: crueldade e incompetencia, sería un insulto á intelixencia de quen teña chegado ao final deste longo artigo. Os que están nas illas do Exeo son os que non caben baixo a alfombra, mais o máis probábel é que se elixiu, propositadamente, unha alfombra o suficientemente pequena para deixar transparecer aquilo do que somos capaces.
Artigo elaborado para o proxecto “Construíndo sinerxías desde Estremadura. Fortalecendo a Rede Tendendo Pontes para unha cidadanía global organizada, ao redor da defensa dos dereitos humanos e das mulleres” financiado pola AEXCID- Axencia Estremeña de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento da Xunta de Estremadura.
