No 12 de xaneiro de 2010 Haití tremeu durante 35 segundos. Pouco máis de medio minuto bastou para destruir o país e dar inicio a unha das páxinas máis lamentabeis da historia do asistencialismo e a axuda internacional militarizada. O país non se levanta do chan.

Un par de galiñas debica a medio do pasto do prado que algunha vez precedeu a arquitectura neoclásica do Palacio de Goberno de Haití, que se levantaba coas súas columnas e cúpulas brancas ao fondo. O 12 de xaneiro de 2010, faltando uns minutos para as cinco da tarde, un sismo de 7.3 graos sacudiu a terra e as cúpulas desabaron, ao mesmo tempo que centos de millares de casas e edificios desta cidade capital, Leogane, Jacmel e outras localidades.

Despois de 35 segundos eternos, cando cesou o estrondo e as reverberacións foron apagando, das rúas desfeitas emerxeu un drama que ainda hoxe non foi descrito en toda a súa magnitude.

A 10 anos desa catástrofe infernal, en que morreron 316.000 persoas (cifras oficiais), o espazo que ocupaba a sede do goberno haitiano ainda está vacío, cunha solitaria bandeira. Á frente, outro vacío, a praza Campo Marte, que hai 10 anos chegou a albergar unha cidade ateigada de tendas con millares de vítimas, hoxe fortemente vixiada pola policía nacional que tenta manter baixo control as incesantes ondas de protesta dunha nación en crise.

O Palacio Nacional non foi reconstruído. Si foron reconstruídas as grandes extensións urbanas, precarias e caóticas, que soben polas ladeiras das colinas e baixan até o fondo das barrancas que forman a accidentada xeografía desta cidade. Non resta nin un oco sen a súa construción de mampostería fráxil e allea a calquera norma antisísmica. O verniz de reconstrución, cincento como o cimento, apenas disimula un trazo urbano que parece esperar o seguinte abalo para repetir a catástrofe.

Aquí unha apertada enumeración do efecto do sismo: 316.000 decesos; 105.000 casas destruídas; 208.000 vivendas danadas; 1.300 escolas e sedes universitarias e 50 hospitais desaparecidos. O porto e o aeroporto ficaron inservibeis, o mesmo que decenas de igrexas, entre elas a catedral de Notre Dáme (réplica exacta da parisiense, só que, tropical ela, estaba pintada de rosa) e o Sacro Corazón.

De 29 edificios gobernamentais, só un continúa de pé. Morreron o 20% dos servidores públicos e 92 funcionarios de Nacións Unidas, a maioría baixo os cascallos do Hotel Christophe. Tamén faleceron decenas de padres, freiras e misionarios, incluído o bispo de Porto Príncipe, catedráticos e estudantes.

As perdas económicas foron estimadas nun 113% do Produto Interno Bruto (PIB) do país nese ano. Houbo 1,5 millóns de persoas deslocadas.

A resposta do mundo enteiro para tender unha man ao pobo haitiano nesas horas terribeis manifestouse nun piscar de ollos. En poucas horas, un comando de militares estadunidenses instalouse nun val da zona das pistas de aterraxe do aeroporto para xestionar unha complicada operación aeronáutica. Máis de 1.100 avións de todo o mundo solicitaron autorización para aterrar, carregados de todo tipo de asistencia.

Nas primeiras horas e días da catástrofe, os haitianos arrañaban os cascallos coas uñas para resgatar os seus. E nas esquinas, baixo o sol, íanse acumulando millares de cadáveres esnaquizados.

O frenesín por axudar foi impresionante. O corredor humanitario por terra que se formou desde a pasaxe fronteiriza de Malpaso coa República Dominicana ficou conxestionada en horas. Instalouse no país a república das ONGs asistencialistas.

Mais no longo prazo, no balanzo que permiten os anos, todo se converteu nun laboratorio de como lucrar coa dor humana e saír impune. Ao primeiro impulso solidario impúxose o acento militarizado. O Pentágono foi o encarregado de coordenar a loxística da axuda. Aos cascos azuis da ONU, por primeira vez cun forte componente latinoamericano, tocoulles velar pola seguranza. O resultado, decepcionante, como documenta no libro Haiti. Dilemas e Fracassos Internacionais o académico e ex-diplomático brasileiro Ricardo Seitenfus.

Asistencia fatal

Raoul Peck, cineasta haitiano de talla mundial (‘Non son o teu negro’, ‘O xoven Marx’, ‘Lumumba, a morte dun profeta’, entre outros filmes), concluíu o mesmo despois de tres anos de inmersión no mundo das persoas damnificadas que nunca recibiron o apoio prometido.

Peor que un fracaso, unha ‘Asistencia fatal’. Así se chamou o seu documentario, terminado en 2013, que ilustra como as mellores intencións poden inflixir máis dano que ben.

Aquí fragmentos doutra enumeración publicada en días recentes por Jake Johnston, do Centro de Investigacións Económicas e Políticas en Washington:

Poucas horas despois do terremoto, os Estados Unidos enviaron 22.200 militares (a maioría nunca desembarcaron dos buques do Comando Sur ancorados na costa) cun custo de 461 mil dólares.

Millóns esfumados

A Conferencia de Doantes de Haití ofreceu investir 107.000 millóns de dólares. En dous anos só desembolsaron 6.400 millóns.

Usaid planexou investir 486 millóns de dólares para a construción de 15.000 vivendas. Edificou 900 a sobrecustos que multiplicaron por 10 o gasto. As empresas contratistas Chemonics International e Development Alternatives Inc. nunca foron chamadas a contas. A mesma Usaid investiu 350 millóns de dólares nun parque industrial, Caracol, que debía xerar 65.000 empregos. No seu mellor momento tivo 10.000 traballadores e xa fechou.

Mais, alén diso está o papel das Nacións Unidas através da Misión de Estabilización das Nacións Unidas en Haití, a Minustah, os cascos azuis. Na experiencia haitiana, a Minustah foi a proba de fogo dos países latinoamericanos neste tipo de operacións de mantemento da paz, sob unha comandancia brasileira (goberno de Lula dá Silva) e unha maioría de efectivos brasileiros, uruguaios, arxentinos e chilenos. México tamén participou cunha minúscula forza policiaca.

Enfrontados a un desafío que provocou a furia da natureza, desde Washington decidiuse a seguinte estratexia: a forza militar estadunidense faríase cargo da loxística da axuda humanitaria e a Minustah, que triplicou os seus efectivos no terreo, da seguranza.

Máis mal que ben

O 23 de decembro pasado, un editorial de The New York Times dedicou unha peza a facer un balanzo desta misión dos cascos azuis. Intitulouno «Un legado manchado de sangue da ONU en Haití».

Viñeron traer a paz; marcharon 13 anos despois deixando atrás doenzas e centos de crianzas (265 están rexistradas) nacidas de mulleres e nenas empobrecidas. Aínda se está calculando o dano total causado por estes homes.

A inicios de outubro dese fatídico 2010, nos hospitais da rexión de produción de arroz da Artibonite, moi lonxe do desastre provocado polo sismo, os hospitais comezaron a verse alagados de pacientes con vómitos e diarreas incontroladas: cólera. Unha das cepas máis terribeis: vibro cholerae, que pode matar en dous días un adulto; en dúas horas unha crianza.

O saldo oficial desta pandemia que se estendeu até Porto Príncipe e Citei Soleil foi de 10.000 mortos rexistrados. Philip Alston, especialista das Nacións Unidas, e Renaud Pierraux, a eminencia en epidemioloxía, chegaron a calcular este saldo en 50.000. E concluíron, sen dúbida, que a orixe da epidemia foron os cascos azuis.

Seis anos tardou Ban Ki Moon en aceptar a responsabilidade da ONU nesta catástrofe, ilustrada sen ningunha dúbida pola fotografía dunha cisterna de auga negras, co logo da ONU, procedente dun campamento de soldados de Nepal, no río Meye, que rega os arrozais da zona. Nesas datas, en Katmandú, de onde eran orixinarios eses cascos azuis, rexistrouse unha epidemia igual de mortífera.

Un día antes de deixar a secretaría xeral das Nacións Unidas, Ban Ki Moon pediu desculpas pola responsabilidade moral, mais rexeitou indemnizar o país e as vítimas.

BLANCHE PETRICH

Gara