Mónica Martínez Baleirón
Asesora de Igualdade
Consellería de Cultura, Educación e Universidade

 

 

Ana López-Suevos Fraguela é maxistrada do Poder Xudicial desde 1997. Está destinada como xuíza titular do xulgado de instrución nº 1 de Santiago de Compostela, onde instrúe, entre outros os delitos de natureza sexual, e onde tamén exerce a quenda de garda do xulgado. Pola sala do xulgado que ela preside transita unha das caras máis escuras e preocupantes da sociedade actual: a violencia sexual. Nesta entrevista abordamos con ela un dos asuntos que máis nos conmoven como profesorado polo seu grave impacto social e pola preocupante incidencia que ten sobre a xente nova. Ana López-Suevos é unha xuíza curtida nunha traxectoria dedicada a facer efectiva a protección e a tutela dos operadores xurídicos. A súa última incursión neste campo é a iniciativa que liderou para lograr un protocolo de delitos sexuais que unifique os procedementos para dotar de maior garantía a viabilidade dos procedementos.

Publicacións: coordinou os traballos de elaboración do Protocolo de delitos sexuais do partido xudicial de Santiago, un documento de traballo de primeira orde para a sistematización dos procedementos de distintos operadores implicados na atención das vítimas de violencia sexual. O protocolo foi aprobado en decembro de 2021 polo Tribunal Superior de Xustiza de Galicia para o seu uso en todo o seu ámbito territorial.

Premios: en 2017 recibiu a Medalla de Ouro do Colexio de Avogados de Santiago polo recoñecemento á súa traxectoria profesional e mais a medalla ao mérito do Corpo Nacional de Policía e a da Garda Civil. Outorgóuselle tamén o premio da Fundación Lois Peña Novo (2003) e a distinción especial do Premio Manuel Beiras (2011) pola súa decidida aposta a prol da normalización da lingua galega no ámbito da xustiza.

 

 

Mónica Martínez Baleirón (MMB): Penso que podemos comezar esta entrevista aclarando conceptos para que a comunidade educativa se familiarice coa materia que nos ocupa: a violencia sexual. A que lle chamamos delitos de contra a liberdade e indemnidade sexual. Pola súa experiencia temos claro o que é? Sabemos identificalos?

Ana López-Suevos Fraguela (AL-SF): Ese concepto abrangue moitos tipos de delitos. O máis importante sería diferenciar o tipo de agresión sexual e o de abusos sexuais. Estes últimos son  actos de natureza sexual pero non consentidos pola vítimas: poden ser tocamentos ou actos de acceso carnal (penetración anal, vaxinal ou bucal) pero nos que non se empregue nin violencia nin intimidación por parte do autor, iso é o que marca a diferenza. A agresión sexual, que é outro tipo penal máis grave, é aquel no que para os actos sexuais se utiliza a violencia e a intimidación: poden ser tocamentos ou tamén pode haber acceso carnal. Para que o entenda o profesorado, creo que esa é a diferenza máis importante que hai que sinalar.

Logo existen tamén os ciberdelitos sexuais, como a sextorsión, que agora son tan frecuentes por internet, para que envíes vídeos ou fotografías de natureza sexual. Isto tamén é delitivo. Mesmo intentar conseguir unha cita cunha persoa menor por parte dun adulto para realizar actos de carácter sexual tamén sería un delito. Como tamén o é prostitución coactiva, ou sexa, inducir a unha persoa menor a prostituírse, pero isto é menos frecuente.

Para a comunidade educativa o máis importante é diferenciar a agresión sexual, o abuso sexual e a sextorsión, como principais delitos sexuais cos que se poden atopar.

MMB: Vostede é xuíza nun xulgado ao que chegan as denuncias de agresión sexual da comarca de Santiago de Compostela. Se atendemos os últimos datos publicados polo Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, pola Fiscalía Xeral do Estado mais polo Consello Xeral do Poder Xudicial, parece que as denuncias deste tipo de delitos van en aumento. Que percepción ten vostede desde o seu xulgado?

AL-SF: Antes de nada cómpre dicir que esas estatísticas din que en Galicia neste último ano os delitos sexuais aumentaron un 32% e que no partido xudicial de Santiago se duplicaron. E esta estatística non é real, e explico por que: eu recibo as denuncias da Fiscalía, da Policía Nacional e da Garda Civil, e estas son as únicas que rexistra a Fiscalía e as estatísticas do Ministerio de Interior. Pero o coñecemento dun delito de carácter sexual ao xulgado tamén nos chega por outras vías: a través dun parte hospitalario, dun informe forense, dun informe dos Servizos Sociais, por un informe do centro educativo… e estes non aparecen nas estatísticas. Ademais temos coñecemento de moitos feitos delitivos de carácter sexual que non son postos en coñecemento do xulgado por ningunha vía formal, polo tanto tampouco se contabilizan de ningunha forma. Por exemplo, moitas mulleres acoden á Oficina de Atención á Vítima (OAV) do xulgado ou mesmo ao xulgado de garda a comunicar que foron vítimas dun delito de carácter sexual pero néganse a denunciar, polo que non queda ningún rexistro nin ningún rastro deses feitos. E logo hai moitas vítimas que nin sequera se achegan a ningunha administración. Entón, o máis importante destes datos é que hai unha estatística oculta que descoñecemos. Nunca se fixo unha sondaxe, unha mostraxe seria, sobre cal é a porcentaxe de vítimas de delitos sexuais que temos en España.

Recentemente escoitei unhas declaracións dun alto cargo que apuntaba que está a aumentar o número de denuncias porque aumentou a conciencia social á hora de denunciar; eu non teño nada claro isto. Podo entender que haxa máis conciencia e que se denuncie algo máis, pero estou absolutamente convencida de que hai tamén máis feitos delitivos, creo que aumentaron. Non creo que poidamos consolarnos co feito de que como a sociedade está máis concienciada, afloran máis os delitos. Non, eu creo que hai máis delitos porque temos novas tipoloxías de delitos sexuais, que non se daban antes simplemente porque non existían, e pola súa propia forma de comisión e polo contexto no que se producen creo que evidencian que hai unha suba exponencial do número de delitos.

MMB: Isto que di ten que ver coa visualización da violencia coa forma dun iceberg, que amosa unha parte dos delitos pero tamén mantén oculta unha parte importante deles. E isto ás veces fai pensar que non son delitos moi numerosos e que o problema non é tan serio como o percibimos.

AL-SF: Hai algúns estudos feitos nunha universidade catalá por dúas profesoras realizado con alumnas universitarias de toda España. Fixeron unha sondaxe sobre cantas delas podían ter sido vítimas de delitos sexuais e ofreceron unha porcentaxe elevadísima. Pero o dato máis preocupante foi que preto do 90%, das poucas que contestaron a enquisa, recoñecían ter sido vítimas de delitos sexuais e que non o denunciaron.Este feito estanos a dicir que temos unhas cifras ocultas elevadísimas, e que temos un problema moi importante. Calquera outro tipo de delito denúnciase por sistema; con carácter xeral a xente denuncia cousas de moitísima insignificancia: por exemplo, denúncianse furtos de moi escasa contía en tendas e centros comerciais. Hai unha concienciación social de non tolerancia con case ningún delito, pero no caso dos delitos sexuais, que son dos máis graves do Código penal, non se denuncian. Iso significa que hai aí un punto de inflexión no que as administracións temos que traballar. As causas de que isto sexa así ten múltiples explicacións nas que hai que afondar.

MMB: Onde están as causas de que non afloren estes delitos? Por que as vítimas non denuncian?

AL-SF: Hai moitas causas de que estes delitos non afloren. Unha delas é que as vítimas teñen moitísima vergoña e sentimento de culpabilidade por ter sido vítima dun delito sexual. A maior parte das vítimas coas que tiven que traballar culpabilízanse a si mesmas, pois dalgún xeito consideran que cometeron algunha conduta de risco que xustifica ter sido vítimas dun ataque sexual. As mulleres, practicamente todas nós, temos moi interiorizado un sentimento de vergoña polo feito de asumir que un delito sexual te deshonra. De feito, no Código penal o que hoxe coñecemos como delitos contra a liberdade sexual antigamente estaban categorizados como delitos contra a honra porque sempre se entendeu que nos deshonraban ás mulleres. E é certo que as mulleres senten moitísima vergoña porque senten que a sociedade as vai estigmatizar, que as vai marcar, por ter sufrido ese ataque sexual. Por iso teñen moitísima reticencia a denunciar.

Ademais teñen pouco apoio desde o ámbito familiar. Eu sempre digo que me resulta moi paradoxal ver o seguinte: cando un delincuente sexual de pouca idade (18-20 anos) vén ao xulgado para declarar, ben como detido ou ben citado como investigado, está apoiado e acompañado pola súa familia, plenamente. Están no xulgado apoiándoo totalmente, sen cuestionalo, na inmensa maioría das veces. As rapazas novas vítimas de delitos sexuais veñen soas ou coas amigas e din que non se atreven a dicírllelo ás súas familias porque teñen medo a que as culpabilicen e a que as cuestionen. Isto dá unha idea de como a sociedade trata estes delitos, e sobre quen deposita a culpa e o estigma. Esta é a situación que estamos vendo no xulgado, o cal é un absoluto paradoxo: eles están arroupados, páganlles o avogado… e elas veñen soas, completamente soas. E durante o transcursodo proceso penal preguntámoslles se xa o sabe a familia, e a resposta é que non, porque non se atreven a dicirllo.

Despois tamén existe unha idea xeralizada de que o sistema policial e o sistema xudicial vitimiza, que crea sufrimento. E é certo, hai que recoñecelo. Tal e como está establecido, o sistema xéralle sufrimento á vítima porque a pon na tesitura de ter que repetir moitas veces o relato do ataque sexual sufrido, porque non se lle informa ben dos seus dereitos, porque ten que declarar varias veces (en vía policial, na fase de instrución, durante o xuízo)… e por todo isto prodúceselle sufrimento. Elas son conscientes disto, e ademais cóntase nos medios de comunicación, e todo fai que se retraian.

E os medios de comunicación tamén fan moito dano porque moitas veces se filtran os seus datos. E non é necesario filtrar o nome: se se publica que unha rapaza foi violada en Boqueixón, é moi probable que todo Boqueixón se entere de quen é porque se cadra a nena está hospitalizada, e sábese quen estivo no hospital, ou quen foi ao médico, ou quen hai días que falta no instituto. Co cal a rapaza ten moitísimo medo de saír á rúa porque non quere que se faga público ese feito. E neste sentido os medios non axudan a que se denuncien este tipo de delitos porque elas non queren que se saiba.

Por outra banda, moitas veces as vítimas non denuncian (non se ven como vítimas) porque non identifican o delito. Moitas veces elas recoñecen no xulgado que non saben se foron violadas, e temos que explicarlles o que é o consentimento porque non son capaces de entender o que sucedeu:

• Ti recordas ter dado o teu consentimento?
• Non.
• Estabas moi bébeda.
• Si.
• Pois logo es vítima dun delito.

É que nin sequera identifican unha violación nesta situación.

En conclusión, teriamos que abordar moitas frontes: mellorar o tratamento da agresións sexuais nos medios de comunicación, mellorar o proceso xudicial, sensibilizar as familias para que entendan que as mulleres non son as culpables, informar a cidadanía do que é o consentimento e a submisión química…Por iso digo que hai múltiples causas e situacións que debiamos afrontar desde distintas perspectivas para visibilizar esa estatística oculta.

MMB: No Informe Anual da Fiscalía Xeral do Estado de 2020 recollíase expresamente (páx. 776) que se percibía a influencia das condutas sexuais violentas promovidas desde a pornografía nos delitos por agresión sexual. Realmente é perceptible o efecto da pornografía na conduta sexual delitiva? Como o percibe vostede dente o ámbito xudicial?

AL-SF: Pois si. Hai un informe interesantísimo de Save the Children que se chama (Des)información sexual: pornografía y adolescencia que explica moi ben a influencia da pornografía na conduta sexual da xente nova. Máis alá dos estudos que o confirman, podo falar da miña percepción porque eu teño en mente algunhas situacións de supostos acontecidos no xulgado nos que se evidencia claramente que se dá esa influencia. Sempre poño como exemplo o caso dun ataque sexual dun rapaz a unha rapaza, novísimos os dous, no que a rapaza (antes de que o ataque fose a máis) puxo a gravar o seu teléfono. Na gravación escóitase como a rapaza chora todo o tempo, di que non, resístese… El mantiña que a relación sexual fora consentida, todo o tempo. Entón, cando se lle puxo a gravación ao agresor preguntámoslle se era certo o que se escoitaba, isto é, que a rapaza non paraba de chorar, e que dicía que non.

• Era certo?
• Si, era certo.
• Entón ti cres que iso era consentimento?
• Siiii. Porque iso eu vino nun vídeo e era así.

El estaba convencido de que era unha resposta sexual normal que unha muller, durante todo o acto sexual, chorase e se queixase. E isto, claramente, che leva a pensar nos vídeos pornográficos, onde as mulleres son sometidas con prácticas sexuais vexatorias e dolorosas (mesmo se describen así na etiquetaxe do vídeo). Eles medran con ese convencemento. Daquela cando se producen esas reaccións nas vítimas non as interpretan correctamente. Eu creo que este caso que estou contando é un exemplo ou unha proba clara do pernicioso que está sendo que a única información, xa non digo formación, en materia sexual que teñan os rapaces sexa a través da pornografía, que segundo di este estudo comeza aos 8 anos. En calquera vídeo de natureza sexual sempre aparece unha muller cousificada, descríbese ao que ela vai ser sometida, cunha linguaxe por veces mesmo incestuosa, e con prácticas que calquera muller sabe que implican violencia. Salvo que fagas un pacto para consentir manter unha relación sexual violenta, isto non se corresponde coas relacións sexuais que mantén a xente habitualmente. A educación afectivo-sexual é iso: aclarar estas situacións. Está moi ben explicarlle á xente nova como se pon un preservativo, pero temos que ir máis alá. E hai que explicar ben o que é o consentimento e que non se pode manter relacións sexuais cunha persoa que está bébeda, ou privada de sentido… Hai que explicalo, porque non o entenden. E aí teñen que intervir os centros educativos para abordar a educación afectivo-sexual, creo eu.

MMB: En ocasións as administracións públicas fan campañas para fomentar a sensibilización contra a explotación sexual en contextos prostitucionais e contra a mutilación xenital feminina. No ámbito educativo seguramente o profesorado está máis familiarizado con violencia sexual doutro tipo, pero non con estes casos. Que nivel de ameaza considera que debemos ter en conta no que atinxe á explotación sexual cometida sobre poboación menor de idade? Temos alumnado especialmente vulnerable ante este tipo de violencia sexual?

AL-SF: Eu vou falar polo que ocorre no partido xudicial de Santiago, porque creo que as situacións non son iguais en todos os territorios. Hai que ter coidado con isto porque seguramente en Valencia, en Ceuta… teñen outras experiencias. No noso partido xudicial, e probablemente en Galicia en xeral, o risco de nenas explotadas sexualmente que estean escolarizadas non é moi elevado. As menores explotadas que detectei explotadas case todas son estranxeiras non escolarizadas; non pasan polo sistema educativo, polo tanto é difícil que un centro as detecte. Nenas obrigadas a casar… debe habelas, de feito sabemos que houbo algún caso, pero eu aquí non tiven ningún en 24 anos. E nenas en centros de menores, tamén houbo algún caso. Pero en xeral non é un problema alarmante, ou polo menos non está detectado que neste momento en Galicia ese poida ser un problema de moita importancia en canto á incidencia. Pero insisto, estou falando de Galicia, porque sei que noutras zonas do Estado si que teñen outra problemática.

MMB: Insistimos nesta pregunta porque é sabido que hai algúns factores de vulnerabilidade que repercuten negativamente na percepción que teñen da sexualidade determinadas vítimas que están en contextos familiares máis desestruturados.

AL-SF: En contextos familiares como puidera ser o das familias de acollida, ou familias adoptivas podemos atopar supostos, pero na mesma porcentaxe que poderiamos atopar noutro tipo de familias porque os delitos sexuais forman parte da violencia intrafamiliar. Non son máis vulnerables por estar nunha familia de acollida ou adoptiva: hai moita violencia sexual nas familias, tamén nas familias biolóxicas. O 62% dos menores abusados sono dentro da familia: son abusados dentro do seu núcleo de convivencia. E o feito de que se amplíe o número de membros da unidade familiar a través da familia extensa (a creada con novas parellas) produce que aumente o número de posibles agresores. Lamentablemente, os delitos intrafamiliares son moi frecuentes.

MMB: Cando falamos de delitos contra a liberdade e indemnidade sexual moitas veces pensamos en que pode haber uns perfís predeterminados de como é unha persoa que agride sexualmente ou como é unha vítima. Que sabemos sobre isto?

AL-SF: Sei que hai traballos elaborados desde o ámbito da psicoloxía ou desde a criminoloxía para describir os perfís dos agresores, sobre todo para traballar a prevención e a reinserción. Como xuíza, actualmente a miña percepción a partir da observación da tipoloxía de delitos sexuais lévame a pensar que realmente agresor sexual pode ser calquera. O agresor sexual xa non é tanto o violador do descampado, ou o que te aborda nun portal… que tamén os hai, pero son os menos. As agresións sexuais cométenas rapaces de vida absolutamente normal: o rapaz co que quedas polas redes sociais (como Tinder), o mozo da túa amiga, o teu mozo, o teu compañeiro da universidade… Estes son os perfís que estamos atopando. As submisións químicas que sofren as rapazas danse en festas, nos pasos da universidade… onde o agresor acaba sendo un compañeiro de clase que lle botou unha substancia na bebida. Estamos falando de xente estruturada social e familiarmente, outra non… non vexo un perfil concreto. Non me atrevería a dicir que respondan a un perfil concreto. Pero xa digo, eu non son psicóloga. Pode que logo se estude a estas persoas para investigar se hai algo que os defina psicoloxicamente. A miña percepción é que calquera pode ser un agresor sexual. Isto é o que me dá medo: que calquera o pode ser. E sucede sobre todo polo que expliquei antes: non identifican esas situacións como un delito, non teñen claro o que é o consentimento… Isto véxoo máis perigoso porque antes pensabamos que con evitar os parques ou a rúa pola noite máis ou menos estabamos seguras. E non é así:os ataques sexuais suceden en moitas ocasións en espazos de confianza ou con amigos. Desgrazadamente, e sinto dicir isto porque deberiamos ser libres para poder quedar con calquera polas redes sociais, pero citarse con alguén por esta vía supón un risco elevadísimo.

En canto ás vítimas, non creo que se poida facer un perfil. As vítimas de agresión sexual non teñen unha predisposición a se converteren en vítimas. Son rapazas que viven a vida normalmente, que fan o que fan as rapazas destas idades: saír, beber, pasalo ben ou ir pola rúa. Non teñen ningún elemento en común máis alá de que son mulleres. Esta é a miña percepción. Si que é certo, e isto quero expresalo con todas as cautelas e como algo excepcional, que hai persoas que teñen trastornos límite da personalidade e que por esta razón realizan condutas de risco, isto é, debido ao seu propio trastorno, e que se poden poñer en risco ou que son vítimas de maneira reincidente de delitos sexuais porque non son capaces de evitar esas situacións de risco. Pero insisto, isto é moi excepcional.

En xeral, todas as mulleres somos potenciais vítimas de delitos sexuais. Lía hai pouco unha obra dunha xornalista británica que estudaba isto é recollía que todas as mulleres, ou cando menos nunha porcentaxe moi elevada, somos vítima dun ataque sexual de maior ou menor entidade: que te persigan, que te ensinen os xenitais… O que teñen en común todas esas persoas é que son mulleres, simplemente.

Pero insisto en que eu non son psicóloga, estou dando a miña valoración como xuíza a partir da miña experiencia ante este tipo de delitos.

MMB: Sempre comentamos que para o que sistema de protección das vítimas funcione ben temos que ter estruturas que contribúan a proporcionar esa protección desde a Administración, tanto para ofrecer a información que precisan como para a súa tutela efectiva. Como ve vostede as estruturas de que dispoñemos neste momento, sobre todo no que atinxe ao ámbito xudicial, policial e sociocomunitario?

AL-SF: Eu son moi crítica co sistema actual, e creo que a mellora que precisamos substancialmente non pasa por reformas lexislativas senón por mellorar o proceso xudicial e policial. Creo que se debería garantir que desde o momento en que unha vítima dá o paso de comunicarlle a unha administración que foi vítima dese delito debe ter inmediatamente acompañamento psicolóxico, debe ter información sobre como vai ser o seu procedemento para paliar a ansiedade que lle produce non saber o que vai pasar ao longo do proceso, débeselle evitar na medida do posible que teña que declarar de maneira extensa o ataque sexual en sede policial (reservando iso para a fase xudicial, sempre con acompañamento psicolóxico) etc. A medida que se aprobou na última reforma de permitir que as persoas menores de 14 anos só teñan que declarar unha vez a través da proba preconstituída (perante o xulgado instrutor) creo que se debera ampliar ás vítimas adultas porque o que máis dano lles fai do sistema actual é ter que repetir o seu relato tantas veces.

E ademais hai outro problema: hai que ter en conta que a Administración de xustiza é unha administración precaria de medios, e hai que ter claro que unha vítima que declare ou denuncie hoxe probablemente poida ter que agardar 2, 3 ou 4 anos para que comece o seu xuízo. Necesitamos unha proba pericial sobre o dano psíquico que realizan os equipos psicosociais do Imelga, que están absolutamente colapsados: son profesionais magníficos, pero que están superados e tardan 3/4 anos en realizar esa proba pericial. Entón se as vítimas saben que pasados eses anos teñen que volver ao xuízo e declarar, iso prodúcelles moitísima angustia, pásano fatal, e ademais o seu relato 4 anos despois vai chegar máis incompleto, seguramente contaminado por falsos recordos… Non se acepta moito esta proposta de ampliación da proba preconstituída porque se di que causa indefensión, pero creo que se se acepta para os menores de 14 anos tamén se pode aceptar para os adultos porque se entendemos que é posible condenar unha persoa cunha proba preconstituída que se fixo perante un operador xurídico no caso dunha persoa menor, pois tamén se pode facer no caso de persoas adultas. Se se garante o dereito da defensa nun caso tamén se garante no outro. Se se lograse, creo que as vítimas adultas realmente respirarían aliviadas de saberen que, pasado ese transo único perante o xulgado instrutor, non terían que volver declarar agás en situacións moi excepcionais. Eu avogo por estas reformas xa.

Outro dispositivo que falla é a OAV. Trátase dun recurso moi importante porque é quen acolle a vítima e quen lle fai o acompañamento. O que sucede é que só existe nos xulgados das grandes cidades. E que pasa con todo o territorio que está fóra das cidades?, que pasa co rural? Pois que non hai. E como no resto do territorio non hai, as vítimas que viven alí non reciben ese acompañamento. No 2021 isto non se pode tolerar porque as vítimas necesitan asistencia psicolóxica e acompañamento desde o primeiro momento.

O que hai que transmitirlles ás vítimas é que estamos intentando mellorar o sistema para acollelas mellor,que estamos intentando mellorar os protocolos e facendo reformas nos procedementos para que todo se faga menos doloroso e para que vitimice o menos posible. Pero neste momento necesitamos moitos cambios para mellorar a asistencia que damos.

MMB: E respecto ao ámbito educativo, que fortalezas e debilidades lle chaman a atención desde o ámbito xudicial na actuación de acompañamento dos centros educativos coas vítimas de violencia sexual?

AL-SF: Os centros educativos teñen unha presenza moi escasa, ou case ningunha, nestes procedementos. Hai pouco tiven un caso no que interviña un instituto que o fixo moi ben. Pero isto é o excepcional: o centro educativo non adoita ser unha vía de posta en coñecemento de delitos deste tipo. Con todo, si que son un lugar de detección destes delitos. Teñen unha enorme importancia porque conviven cos menores, cos estudantes, e deberían ser quen de detectar ou, cando menos, de ser depositarios da confidencia destes delitos por parte do alumnado. Pero neste momento recibimos poucas comunicacións de posta en coñecemento de feitos delitivos por parte de centros de ensino. Estou convencida de que o fan coa mellor das vontades, pero moitas veces non teñen formación para facelo correctamente: por exemplo, ás veces fáiselle repetir ao menor o seu relato perante distintas instancias dentro do centro como para asegurarse de que aquilo é crible; ás veces tamén se contamina o relato con esta práctica, porque o desexable é que o menor faga un relato espontáneo e que non o interroguen para non introducir elementos que poidan contaminar a fonte de proba; tamén percibo que faltan coñecementos para interpretar os sinais de alerta nun menor que é vítima dunha situación de abuso e, unha vez detectado, para evitar vitimizar e contaminar a fonte de proba. Nestes momento creo que os centros de ensino necesitan formación específica para poder afrontar este tipo de delitos. Esta é a miña percepción. E creo que tamén é importante que se conciencien de que están obrigados por lei a poñer en coñecemento ás autoridades competentes das situacións que detecten. E non teñen que ter medo de facelo, simplemente cumpren coa súa obriga legal: poñer en coñecemento unha sospeita. Non están denunciando a ninguén. Se logo se demostra que non é certo, non pasa nada, non denunciaron nada en falso; ninguén vai volverse contra eles, e se sucede, non prospera porque carece de consistencia. Os centros comunican unha situación, sen facer xuízos de veracidade nin de credibilidade.

Hai que coller os indicios, transmitir esa información sen facer xuízos de verosimilitude, porque non lles corresponde nin teñen formación para realizalos: se non tes formación xulgas que unha determinada conduta non é un síntoma de abuso cando certamente o é. Para poder facer esas interpretacións hai que ter uns coñecementos determinados. Obviamente, se un menor che di que foi violado polo seu pai hai 3 días e tes a constancia absoluta de que ese pai estaba en Tenerife hai 3 días, pois non é verosímil. Pero pasa poucas veces que poidas facer un xuízo de verosimilitude así de fácil. Cando non che corresponde, non debes facelo porque lle corresponde ao xulgado.

Insisto, unicamente hai que recoller os indicios e trasladalos, sen máis; para isto si que hai que ter coñecemento e requírese formación sobre como hai que facer esta identificación dos sinais de alerta, porque para poder valorar unha conduta hai que ter coñecementos que nos permitan interpretala. Se cadra pensas que unha determinada conduta non é síntoma de abuso e resulta que si o é, por iso é moi importante ter formación previa.

E non esquezamos que toda a cidadanía ten a obriga de comunicar unha sospeita deste tipo.

 

MMB: Considera que como sociedade estamos preparados para exercer a tolerancia 0 contra a violencia de xénero e contra toda a violencia sexual? Ou dito doutro xeito, socialmente temos a sensibilidade e a determinación para abordar isto como un problema grave?

AL-SF: Non, non o creo. Aínda temos moitos prexuízos de xénero: seguimos culpabilizando as vítimas, facemos xuízos de verosimilitude moi alegremente xulgando se o caso é ou non un delito. En teoría estamos en contra dos delitos sexuais, pero logo cando imos ó caso concreto vemos que realmente non o estamos porque incorremos nos mesmos prexuízos ca hai un século.

Podo ilustralo co exemplo dun caso recente dunha vítima de delito sexual. Nós temos que mirar as mensaxes de whatsapp que se enviaron pedindo axuda ás súas amizades despois do ataque. Logo cando se lles dia esas amigas e a eses amigos que teñen que vir declarar porque o seu testemuño é importante para que poidan dar a coñecer a reacción dela despois do ataque… moitas das súas amizades din que non, que non queren colaborar, que non queren ir a declarar. Isto non é tolerancia cero. Se estás en contra da violencia contra as mulleres terás que colaborar co xulgado, terás que comparecer como testemuña e apoiar a túa amiga cando lle pase algo así. E isto é moi díficil, hai moitos que non queren vir. E a vítima queda nunha tesitura moi complicada porque ten que facilitar os datos de alguén que, aínda que ten a obriga de dar testemuño, expresa que non o quere facer baixo ningún concepto. E esta negación de axuda é unha dobre vitimización, está causando dano á vítima: é o seu propio grupo de amizades quen non a quere apoiar.

No ámbito sanitario hai profesionais moi concienciados, pero hai outros que non. Tiven un caso de vítima de delito sexual que non presentaba marcas de violencia. O certo é que non sempre se dan porque ás veces simplemente pola propia corpulencia do agresor xa hai forza abonda que evita que te teñan que dar unha malleira para violarche. Pois como non había marcas físicas, non a creron. En consecuencia, non se activou o protocolo de delitos sexuais, non a valorou o persoal médico-forense e arruinouse a investigación por falta de probas. Isto acontece por prexuízos.

No caso dos corpos policiais, poño outro exemplo: citácheste con alguén por Tinder, e quedaches expresamente para ter sexo, e indícalo así nas mensaxes co teu contacto. Se despois te violan e vas denunciar,  pode darse que logo non se valore a túa denuncia porque se considera que te arrepentiches de ter sexo. E logo por que se había de interpretar tal cousa? E logo as mulleres teñen sexo e logo arrepíntense de telo? Todo isto é prexuízo arrastrado de épocas nas que se consideraba que as mulleres non podían ter desexo ou ter sexo libremente, ou non podían ser “adúlteras”. Ou mesmo hai o prexuízo de que dis iso porque queres sacar diñeiro do acontecido, ou que te queres xustificar diante de terceiros porque tiveches sexo… Todo isto procede de ideas preconcibidas do que a sociedade pensa que debe ser a sexualidade das mulleres: coitada, oculta e clandestina. E non é así: as mulleres temos sexo con total normalidade. E pódeche gustar máis ou menos o sexo que tiveches, pero non pos por iso unha denuncia. Se eses prexuízos están nun investigador, arruínase a investigación. As investigacións teñen que ser moi áxiles cando arrancan, e se non o son porque se parte da base de que te están mentindo estás arruinando a investigación. Ou se o xustificas porque ela estaba bébeda e el tamén… Isto non se pode dar. Para empezar, se o home está moi bébedo xa non pode ter sexo porque por razóns fisiolóxicas evidentes non podería cometer un ataque sexual. Pero consumir alcol para eles convértese nun eximente, atenúalles a súa responsabilidade criminal por estaren afectados polo alcol: como beberon moito non sabían o que facían. Mentres que para elas o alcol convértese nun elemento que as culpabiliza. E todo isto dáse por prexuízos de xénero porque a sociedade está utilizando un dobre raseiro: a el exímeo de responsabilidade por beber, e ela colocouse nesa situación porque bebeu.

Todas estas situacións dan idea de que a tolerancia cero pode estar na teoría, pero na práctica non se dá.

O que hai que ter claro é que o consentimento se pode revogar, tanto ten que dixeras que querías ter sexo. Podes non querer telo chegado o momento. Estás no teu dereito de non querelo.

MMB: Como saberá o Poder Xudicial ten certo cuestionamento social debido á pervivencia de lecturas contemplativas da violencia sexual que se materializan en resolucións e sentenzas que boa parte da sociedade non comparte e que denuncia como exemplo do que se denomina violencia institucional ou xustiza patriarcal. Que bota en falta no funcionamento da xustiza para facer efectiva a protección das vítimas e para que non teñan esta percepción de que lles estamos fallando? Estou pensando, por exemplo, no caso máis recente: o da Maruxaina.

AL-SF: Ás veces as leis non están moi claras. Por exemplo, nese caso, tal e como está tipificado o delito contra a intimidade nos artigos correspondentes, non son moi claros . Os xuíces débense ao ordenamento xurídico, e habería que regulalo mellor para que non dean lugar a resolucións tan controvertidas. Ese caso é moi dubidoso, porque efectivamente sucedeu no espazo público, e non se pode facer unha interpretación extensiva do Código penal. Tamén é certo que é moi doado culpabilizar a quen ten que aplicar a lei, pero nós non facemos as leis. Por exemplo, unha vítima de violencia sexual por submisión química ten menos pena que outra que non a ten, e sucede así porque o di o Código penal, non porque o queira desa maneira a xuíza: unha submisión química é un abuso sexual agravado, pero non se considera unha agresión sexual (que supón unha pena maior). Ás veces non se entenden ben algunhas resolucións porque a cidadanía tampouco sabe ben o que pon o Código penal. Hai que esixirlle a quen está no Parlamento que o cambie.

E logo tamén é certo que o Poder Xudicial é parte da sociedade. Se a sociedade é machista, o Poder Xudicial tamén o é e tamén ten os mesmos prexuízos de xénero. Como en calquera ámbito, hai xente que ten eses prexuízos e fai determinadas interpretacións e xente que non os ten.

Por outra banda, somos un Poder Xudicial precario, sen medios, que non interesa a ninguén. Entón a Administración de xustiza vitimiza porque non ten medios. É moi fácil dicir que se loita contra a violencia de xénero, pero é máis complicado botar a andar os medios que fan falta para poder loitar de maneira efectiva contra ela con financiamento, con OAV en toda Galicia, con persoal médico-forense de garda (e non só de luns a venres, porque nas fins de semana non están dispoñibles para poder explorar un menor, por exemplo).

Así, existen resolucións que non comparto, existen problemas lexislativos que se deberían esclarecer e, sobre todo, o que existe de maneira clamorosa é un problema de medios dispoñibles. Pensemos por exemplo nas condicións en que se pode explorar un menor nun xulgado pequeno en Galicia: que instalacións teñen? que acompañamento lle poden dar? Xa digo, hai máis factores que hai que atender alén das decisións xudiciais.

MMB: Acaba de falar da necesidade de facer melloras normativas. Nos últimos tempos parece que hai un intento de mellorar a normativa aplicable en materia de violencia sexual para mellorar a protección das vítimas. Estou pensando sobre todo na lei de protección da infancia e da adolescencia(para mellorar a protección das vítimas de abuso sexual infantil), pero tamén no anteproxecto da lei de liberdade sexual (que busca clarificar o consentimento sexual) ou noutras iniciativas das que vostede tamén forma parte, como o protocolo de actuación en casos de violencia sexual que acaba de ser aprobado polo Tribunal Superior de Xustiza de Galicia para a súa aplicación en todo o país. Ao seu ver, que oportunidades se están abrindo paso para mellorar o tratamento da violencia sexual? Parécelle que estas melloras teñen un impacto directo sobre a súa abordaxe na vía xudicial?

 

 

AL-SF: O feito de que a lei de protección da infancia e da adolescencia introducira a proba preconstituída é un avance porque os menores de 14 anos non teñen que volver a xuízo para declarar; antes era potestativo, agora é obrigatorio e isto é un avance moi importante. E creo que a reforma quedou curta porque tamén se podería aplicar aos maiores de 14 anos, porque o impacto xudicial que ten para eles é igual ca para os menores de 14.

É certo que hai avances, pero insisto en que sen medios non se avanza. A lei de protección da infancia di que hai que informar os menores dos seus dereitos, acompañalos… que hai que derivalos á OAV. A lei di iso, pero se non tes OAV, non tes persoal de atención psicolóxica. Se estas melloras legais non van acompañadas de financiamento, por moi importantes que sexan, non se van facer efectivas. Necesitamos salas Gesel para os menores, porque son espazos adaptados para facerlles as exploracións, pois producen un ambiente máis confortable e amigable para practicar esa exploración. Iso nos partidos xudiciais de Galicia non existe.

Insisto en que algunhas reformas lexislativas son interesantes e moi importantes, e hai moita necesidade de definir conceptos, como é o caso do concepto de “consentimento”, que necesita este esclarecemento porque a casuística é tan elevada que vai ser difícil a súa definición no Código penal. Pero xa digo, para min, o problema principal é de medios e de coordinar a todos os axentes que participan nos procedementos. As reformas legais están moi ben, pero se os operadores xurídicos seguen cos mesmos medios todas as melloras quedan en nada.

MMB: Como peche, que mensaxe final lle podemos enviar á comunidade educativa sobre a abordaxe da violencia sexual?

AL-SF: Eu creo que a comunidade educativa estou segura e confío nisto, se reciben información vanse implicar. Eu creo que ata agora non tiñan coñecemento suficiente sobre como tiñan que abordar esa materia, tiñan inseguridade xurídica, dúbidas sobre a quen se tiñan que dirixir, en que responsabilidades podían incorrer… Creo que hai un problema de descoñecemento. E creo que é importante facerlle ver a importancia que ten o seu papel como detectores dese delito: o profesorado ten unha importancia absoluta porque a súa función vai máis alá do labor docente, son a Administración educativa. Necesitan esa formación para saber como actuar e ter a seguridade de como facelo, e necesitan saber tamén que teñen a obriga de actuar. É importante concienciarse de que unha posta en coñecemento a tempo pode evitar que un neno ou unha nena sigan sendo abusados ou agredidos sexualmente durante anos. O que van ver nos centros basicamente son abusos de carácter intrafamiliar. E está moi comprobado que unha charla nun centro educativo sobre abusos sexuais normalmente acaba con algún menor dirixíndose a un adulto para dicirlle “isto pasoume a min”. Isto sería un éxito dentro da desgraza, porque supón que ese neno vai ser apartado dese núcleo abusador ou maltratador e vaise exercer un amparo e unha protección sobre el para que cese ese delito. Así que creo que hai que sensibilizar o profesorado para que entenda a importancia da súa función. Van recibir formación para facelo ben e eu só podo animar o profesorado para cumprir ese papel.

MMB: Moitas grazas por abordar con nós un asunto tan importante para a comunidade educativa.

AL-SF: Un pracer. Vémonos na formación.