Desinformando sobre a desinformación, por Joan Barata
15 NOV , 2020

O pasado 5 de novembro publicouse no Boletín Oficial do Estado unha Orde mediante a cal se establecen unha serie de criterios organizativos e procedimentales respecto das actuacións a levar a cabo con relación á desinformación, no marco do xa establecido nesta materia polo Consello de Seguridade Nacional.

A publicación desta norma xerou unha reacción, ás veces airada, ás veces de preocupación, por parte de opinadores, algunhas organizacións xornalísticas e partidos da oposición, sobre a base de que, á súa entender, esta norma puña en perigo o pleno exercicio da liberdade de prensa en España.

España ten relevantes materias pendentes en materia de liberdade de expresión

Ante todo, é necesario felicitarse de que, finalmente, parte dos actores mencionados anteriormente mostren preocupación pola situación da liberdade de expresión no noso país e comuniquen abertamente unha preocupación lexítima. O certo é que, en todo caso, España ten relevantes materias pendentes en materia de liberdade de expresión: a aínda non modificada ?lei mordaza?, as excesivas e preocupantes previsións do Código Penal en cuestións tales como discurso do odio, terrorismo, ofensa de sentimentos relixiosos, inxurias e calumnias, protección privilexiada de certas institucións do Estado, etc.

Estes problemas xa perentorios fóronnos lembrados por diversas instancias internacionais, entre elas o Consello de Dereitos Humanos de Nacións Unidas (no marco do recente Exame Periódico Universal) ou o máis recente informe da Comisión Europea sobre o estado de dereito na Unión. Curioso é tamén observar que boa parte das mencionadas voces mantivéronse en cambio silenciosas ou particularmente cautas nestes ámbitos.

A cuestión das noticias falsas é sen dúbida un tema delicado. E o é porque, a diferenza doutros tipos de expresións, como o discurso do odio ou a propaganda para a guerra, a desinformación non é, en canto tal, un exercicio ilexítimo ou fóra dos límites da liberdade de expresión.

Segundo veu sostendo a Comisión Europea, o concepto de desinformación refírese a aquelas expresións que non poden ser incluídas dentro das categorías de discurso ilegal xa existentes (difamación, discurso do odio, incitación á comisión de delitos), pero presentan con todo un potencial daniño para a sociedade.

Certo é que a nosa Constitución se refire no seu artigo 20 ao requirimento da veracidade da información, pero devandito criterio alude máis ben (e así o dixo o Tribunal Constitucional) á obrigación de que medios e xornalistas actúen con dilixencia profesional no exercicio de tarefas informativas. Así mesmo, este requirimento adquirirá relevancia soamente aos efectos de constatar unha posible vulneración de dereitos de terceiros, particularmente no caso dos atentados ao dereito á honra ou a intimidade.

Así mesmo, os estándares internacionais establecidos por Nacións Unidas, o Consello de Europa e UNESCO entre outros, consideran como contraria á liberdade de expresión calquera medida estatal que consista na prohibición ou a punición de discursos descritos sobre a base de categorías xerais e vagas tales como ?noticias falsas? ou ?desinformación?. E iso porque conceptos tan abertos violarían a necesidade de certeza normativa e situarían en mans das autoridades estatais (incluídos os xuíces e tribunais) o poder discrecional de determinar cando algo é falso ou verdadeiro.

Unha solución baseada no poder de intervención e punitivo do Estado é ademais pouco efectiva e perigosa

Unha solución baseada no poder de intervención e punitivo do Estado é ademais pouco efectiva e perigosa. É pouco efectiva porque é unha resposta que se produce a posteriori, cando o mal xa foi feito, e non terá en canto tal efecto reparador algún. E é potencialmente perigosa na medida en que pode ter un efecto intimidatorio (?chilling effect?, na estendida terminoloxía en inglés) entre quen se expoñen o exercicio de actividades informativas con relación a asuntos sensibles ou controvertidos, nos que unha eventual acusación de falsidade total ou parcial pode acabar co informador en cuestión sancionado. Acabaríase promovendo pois con iso a autocensura e a evitación de temas incómodos para quen detentan o poder de castigar.

Devandito o anterior, é innegable que a forma coa que a desinformación está a poboar principalmente o mundo dixital representa un problema grave, na medida en que ataca o propio dereito á liberdade de información, o pluralismo e a liberdade dos cidadáns de formarse libremente as súas propias opinións. Con todo, como adoita suceder, problemas complexos requiren tamén de solucións que non sexan excesivamente simplistas.

Aquí é onde entran en acción as recomendacións feitas por organismos internacionais, así como as iniciativas específicas adoptadas na materia por parte da Comisión Europea, das que as previsións contidas na Orde antes referida son soamente unha mera aplicación. O Plan de Acción contra a Desinformación da Comisión Europea descarta calquera intervención reguladora ou restritiva por parte das autoridades competentes e en cambio salienta a necesidade de que por parte dos Estados actúese nunha serie de grandes ámbitos.

Isto inclúe a mobilización do sector privado e en particular as grandes plataformas online (dando lugar por exemplo á firma de Códigos de Conduta entre a Comisión e ditas compañías tecnolóxicas) e a concienciación social e promoción da diversidade mediática. Así mesmo, o Plan refírese igualmente á necesidade de que por parte dos Estados mellórese a ?detección, análise e denuncia da desinformación?, así como a coordinación entre as autoridades dos distintos Estados membros para facilitar unha ?cooperación reforzada? e ?respostas conxuntas?. Froito precisamente deste Plan é a iniciativa da propia Comisión chamada #EUvsDisInfo (a Unión Europea contra a desinformación), executada desde o Servizo de Acción Exterior (e concretamente a chamada East Stratcom Force) que consiste precisamente en monitorear e denunciar intentos e campañas de desinformación provenientes de países terceiros.

Son consciente de que os opinadores e polemistas patrios (así como boa parte dos actores políticos) raramente abren o foco da comprensión da súa contorna máis aló do que sucede dentro das nosas fronteiras, pero en todo caso resulta chocante que iniciativas como as mencionadas, postas en marcha hai anos, non suscitasen ruído ou furia algunha no equipo de predicadores habitual.

Está claro que o Goberno non explicou ben o contido da Orde en cuestión, nin soubo enmarcala nas medidas europeas de referencia, o cal é preocupante. Devandito isto, hai que dicir tamén que moitas das críticas á mesma non están propiamente fundadas e alcanzan conclusións equivocadas. As accións en materia de desinformación nas que se inscribe non teñen como finalidade impor un relato ou unha versión da verdade á sociedade e aos medios.

O que a Orde fai é establecer os mecanismos con base aos cales o Goberno levará a cabo os seus compromisos no marco da Unión Europea en materia de detección e exposición de posibles campañas de desinformación provenientes doutros Estados, aos efectos particularmente de valorar até que punto ditas campañas poden incidir no desenvolvemento de procesos ou situacións tales como eleccións, tensións políticas ou outros acontecementos de relevancia pública.

O que se quere identificar non é pois só nin principalmente o que se di, senón as consecuencias que iso pode ter en ámbitos que van máis aló da libre expresión. Non se altera pois nin nun milímetro a capacidade dos cidadáns, xornalistas e medios de comunicación para difundir ideas, opinións ou informacións, na medida en que non se prevé (nin existe no noso ordenamento a data de hoxe) a posibilidade de que a detección de desinformación dea lugar á imposición de limites ou obrigacións no ámbito da libre expresión. Tampouco require da intervención de xuíz algún, a cal por certo parece converterse para algúns na panacea que pode blanquear e permitir calquera intervención con relación a dereitos fundamentais.

En cambio, se, tal e como se deslizou nalgunha ocasión durante algunha das roldas de prensa uniformadas durante a pandemia, existise unha iniciativa lexislativa orientada a criminalizar a difusión de ?bulos?, entón xa entrariamos no terreo do inaceptable. Nótese en todo caso a diferenza: a iniciativa en cuestión orientaríase a castigar actos concretos de difusión de noticias falsas no noso territorio (o cal é inaceptable en termos de liberdade de expresión), mentres que o procedemento en materia de desinformación oriéntase a detectar e analizar os riscos en materia de seguridade nacional que poida xerar unha campaña orquestrada desde países terceiros con vontade ?agresiva?.

A Orde en cuestión suscitou pois un ruído forzado e pouco fundamentado. Un ruído que quizá puidese ser evitado cunha mellor información e unha maior claridade na redacción e calidade técnica da norma en cuestión. Corremos o perigo en todo caso de perder tempo e esforzos vitais para defender a liberdade de expresión dos reais e urxentes perigos que a erosionan cada día no noso país.

Joan Barata (Xurista experto en liberdade de expresión. Stanford-CIS / PDLI )
[Tribuna orixinalmente publicada no diario Público ]