O cárcere mata e produce doenzas, cunha relación directa entre o tempo de duración da condena e a probabilidade de adoecer e morrer unha vez cumprida esta
É posíbel ter saúde cando estás nun réxime privativo de liberdade, lonxe dos teus seres queridos e nun ambiente de supervivencia?
Desde o esquema dos determinantes sociais da saúde, o cárcere actuaría como un determinante estrutural máis relacionado cos diferentes eixos de desigualdade (clase social, xénero, raza…) e que dá lugar a recursos materiais particulares que, por súa vez, interaccionan coas persoas e os servizos de sanidade penitenciaria dando lugar ás denominadas desigualdades en saúde. O obxectivo deste artigo é entender desta perspectiva como opera o cárcere na saúde das persoas.
Cadro conceptual dos determinantes das desigualdades sociais en saúde. Comisión para Reducir as Desigualdades en Saúde en España 2010 – APDHA
A estrutura
Moito se leva escrito sobre o tránsito que estamos a realizar como sociedade cara a escenarios cada vez máis punitivos e securitarios: desde a reforma do Código Penal de 2015, pasando pola Lei Mordaza, a Prisión Permanente Revisábel ou a recente sentenza do procés. O resultado: España, apesar do diminución nos últimos anos da súa taxa de encarceramento, continúa a maner unha das máis altas de toda a Unión Europea (126 persoas presas/100.000 habitantes) ao mesmo tempo que ten a terceira taxa de criminalidade máis baixa de todos os Estados membros da Unión (45,6 delitos/1.000 habitantes). Contodo, o cárcere non afecta por igual toda a poboación; a cifra de mulleres ciganas presas é case vinte veces maior que a súa presenza na sociedade e algo similar acontece coa poboación migrante, cunha taxa de encarceramento de 395/100.000 en 2010. Alén diso, cabe destacar as novas formas de criminalización através de Centros de Internamento de Estranxeiros (CIE), Centros de Atención Temporal de Estranxeiros (CATE), centros de menores e deportacións en quente que, en moitas ocasións, non son concibidos como espazos prisionais embora cumpran unha función punitiva cada vez máis importante.
O intermedio
Sobre as condicións de vida dentro de prisión son numerosas as vulneracións de dereitos que foron denunciadas polas persoas presas e os seus familiares. Por pór só algúns exemplos, en plena vaga de frío de 2018 a APDHA denunciou a ausencia de aquecemento nas dependencias das persoas presas da prisión de Córdoba. Canto ao emprego, o traballo en prisión levado a cabo polo 40% da populación penal non chega en moitos casos a 50 céntimos/hora, con horas extra non reflectidas na nómina, ausencia de sindicatos que os defendan, ferias inexistentes e substitución do subsidio de excarceración pola prestación de desemprego cunha contía catro veces menor.
Aliás, o traballo doméstico levado a cabo dentro de prisión moitas veces é asignado ás mulleres como “parte do seu proceso de reinserción”; chegaron queixas denunciando a obrigación de limpar de forma gratuíta todos os departamentos (incluídos os masculinos) e o castigo de isolamento aplicado a algunhas mulleres ante a recusa a o faceren. Respecto da situación periférica e afastada dos núcleos urbanos que ocupan as prisións, cabe destacar o investimento de tempo e esforzo das familias para accederen a lugares mal comunicados en transporte público así como a facilidade de isolar os protestos e vulneracións de dereitos que ocorren entre os seus muros. Sobre a situación económica, a entrada en prisión leva unha diminución dos ingresos, alén de afectar a familia (incluída a descendencia que perde a figura dun pai/nai) e a comunidade que fica fóra, profundando nos círculos de exclusión, pobreza, consumo de drogas e maior encarceramento.
Sobre os factores que afectan a persoa, o cárcere non está adaptado á poboación prisional xorda e xordocega: reciben castigos por non comprender instrucións ou non acudir ao reconto, fican excluídas á hora de comunicar as súas necesidades, formular peticións, transmitir posibeis abusos… Tampouco o está para as persoas con diagnóstico de Trastorno Mental Grave, cuestión denunciada polo Comité para a Prevención da Tortura; estas deben ser aloxadas nun centro de atención sanitaria especializado adecuado ás súas necesidades.
Para terminar, sobre como o sistema sanitario se relaciona cos espazos privativos de liberdade, cabe facer unha mención especial á atención sanitaria na fronteira Sur, CIE e CATE, provista por ONG, persoal voluntario ou contratado directamente polo Ministerio de Interior, e non polos servizos públicos de saúde. Son numerosas as denuncias por vulneracións de dereitos, ausencia de tramitación de partes de lesións inflixidas polo persoal de seguranza e as defuncións (ou asasinatos, que canta Nacho Veigas) producidas no seu interior.
No cárcere, a situación da sanidade é crítica: lugares de Atención Primaria Prisional non cubertos, competencias en sanidade dependentes do Ministerio de Interior (non transferidas ás comunidades autónomas, tal e como se estipulou hai máis de 15 anos na Lei 16/2003), dificultades para acceder aos servizos médicos, rexistros de lesións incompletos, perda de citas no hospital, contencións mecánicas prolongadas e sen supervisión ou isolamentos prolongados autorizados polo persoal médico son só algúns dos problemas máis inmediatos.
As desigualdades
O resultado na saúde das persoas presas mostra unha clara desigualdade respecto da poboación xeral: maior prevalencia de doenzas infecciosas como o VIH, a hepatite C e a tuberculose, dificultades no acceso ao tratamento, peor control de doenzas crónicas, falta de atención apropiada aos problemas de saúde mental que o propio encerramento e as condicións de vida dentro de prisión facilitan, persoas presas con doenza terminais sen atención médica apropiada e privadas de liberdade, consumo de drogas e mortes por sobredoses, aumento dos suicidios…
Neste sentido podemos afirmar que o cárcere mata e provoca doenzas, cunha relación directa entre o tempo de duración da condena e a probabilidade de adoecer e morrer unha vez cumprida esta, ao punto de nos Estados Unidos ter sido declarado problema de Saúde Pública pola súa relación coas mortes por sobredoses e a diminución na esperanza de vida que leva: dous anos menos por cada ano pasado en prisión.
Trátase pois dunha dupla condena; tempo privado de liberdade e tempo restado de vida.
Maribel Valente
