José Ángel Brandariz é doutor en Dereito e profesor de Dereito Penal na Universidade da Coruña. Xunto con Cristina Fernández Bessa analizou as transformacións que se produciron nos últimos anos no sistema de control migratorio español. A expansión dos Centros de Atención Temporal de Estranxeiros (CATE) ante a ‘insuficiencia’ dos Centros de Internamento de Estranxeiros (CIE) ou o uso preferente das devolucións fronte ás deportacións son algunhas das mudanzas a que apunta nesta entrevista.
Unha das túas principais liñas de investigación é o sistema de control migratorio entendido como un complexo de ‘detención, privación de liberdade e expulsión de persoas migrantes’. Por que consideras importante a análise deste sistema?
Hai varios motivos para analisar esas expresións de control de forma interrelacionada. En primeiro lugar, desta feita pomos de relevo que hai un novo esquema de ‘poder penal’ (novo no sentido de que, na súa forma actual, non leva funcionando máis de trinta anos, tanto no ámbito estatal como no internacional) que até hai moi pouco apenas fora considerado pola literatura académica crítica e polos movementos anti-represivos e de dereitos, moito máis centrados no mundo do cárcere. En segundo lugar, ese tipo de mirada permite pór o acento tónico sobre o conxunto do dispositivo de control migratorio, non só sobre as súas expresións máis visibeis e lacerantes (como os CIE ou, hai algúns anos, as batidas). A iso compre engadir que a análise conxunta permite ver aspectos dese sistema especialmente vulnerabeis a unha crítica que non se centre na ollada dos dereitos humanos, que en ocasións foi insuficiente.
En relación con iso, que funcións cumpre o Estado español dentro da Unión Europea (EU)?
Tal como acontece con outros Estados da UE, o Estado español vese obrigado, no desenvolvemento da súa política de control migratorio, a tentar harmonizar dous intereses diferentes, os do conxunto da Unión e os do propio Estado. Os primeiros son evidentes, en tanto que fronteira sur do espazo Schengen. Contodo, parece obvio que, aínda que o control de fronteiras exteriores sexa ante todo unha competencia da UE, os Estados tamén perseguen os seus propios intereses e dan resposta ás súas propias necesidades. Máis aínda desde que en 2015 tanto o sistema comunitario de asilo como o de liberdade de movemento nas fronteiras interiores entraron nunha crise de final incerto. Cando se presta atención ás mudanzas que se producen nas diversas dimensións do sistema de control migratorio (detencións, internamentos, expulsións) descóbrense mutacións que teñen pouco -ou nada- a ver cos designios comunitarios. Os intereses económicos de consolidación dun volume de man de obra altamente explotábel, os intereses de cohesión social e de manexo das pulsións xenófobas e os intereses políticos que se xogan en terreos altamente soberanos como o do asilo combínanse de forma distinta nos diferentes Estados membros. A modo de referencia, no contexto español a aplicación de detencións e batidas, internamentos e expulsións caeu notabelmente na última década e non hai unha explicación comunitaria para iso.
En 2016, xunto con Fernández Bessa, suxeríades que experimentábamos unha serie de transformacións no réxime de control migratorio que nos encamiñaban a un modelo xerencial. Cales eran as principais características desta mudanza? Era algo que acontecía só no Estado español ou tamén afectaba a outros Estados membro da UE?
Como, en liña co que apuntaba antes, non hai un modelo de control migratorio propiamente europeo, senón diversas combinacións en diversos Estados, non parece posíbel falar dun ‘xiro gerencial’ no ámbito continental. Hai países, como o Reino Unido, que teñen un modelo claramente xerencial no ámbito penal mais que no terreo migratorio parecen orientarse moito máis pola eficacia (combate aos migrantes, regulares e irregulares, sen ningún tipo de consideración de oportunidade ou discrecionalidade) que pola eficiencia. Outros, como Italia, teñen un nivel de violencia material baixo (sobretodo, moi poucas expulsións), mais un nivel de violencia simbólica formidábel. Outros son altamente selectivos (e probabelmente xerenciais) como Bélxica e outros mostran unha rechamante eficacia das prácticas dos dereitos humanos, como a Suecia ou o caso dos CIE en Francia.
Polo que fai ao caso español, nosotrxs propuxemos que as mudanzas da última década (esencialmente, a notábel queda das prácticas sancionadoras) mostraba unha dimensión desconsiderada polos discursos -en tantos puntos acertados- da necropolítica migratoria ou da vulneración de dereitos. Na nosa opinión, nas mencionadas mudanzas plasmábase unha orientación xerencial, de eficiencia, de castigar menos para castigar mellor. En suma, un importante avance na organización da selectividade, isto é, das decisións de que migrantes castigar, cando e por que. Esta evolución ponse claramente de evidencia cando se indaga un conxunto de mudanzas operativas (de prioridades), institucionais (de organización das instancias de control), loxísticas (de planificación das necesidades materiais de sistema) e infra-normativas (de niveis inferiores á Lei e o Regulamento de Estranxeiría) que transformaron profundamente a realidade do sistema de control migratorio en España. Dito de forma abrupta, agora xa non se sanciona -en termos xerais- quen se pode, senón cada vez máis quen se quer (determinadas nacionalidades en relación con determinados feitos), e todo iso condicionado por necesidades de lexitimidade pública e, sobretodo, de funcionamento áxil e eficiente -non necesariamente eficaz- deste dispositivo de control.
Chegou cristalizar ese modelo xerencial ou nos últimos anos producíronse novas transformacións? Neste sentido, como interpretas a actual reforma da Directiva de Retorno?
A orientación xerencial foi hexemónica durante un tempo, e seguramente o grande pioneiro, entre 2011-2016, foi o ministro Fernández Díaz. Contodo, no período máis recente están a emerxer tendencias novas, que teñen menos a ver coa mudanza gobernativa que coa ansiedade por mellorar o manexo do que sempre foi a zona cero do noso sistema de control migratorio: a fronteira sur. Nese sentido, asistimos a dous fenómenos a que teremos que prestar moita atención. En primeiro lugar, a necesidade de adaptarse, como fixeron outros países, a unha realidade en que os CIE non bastan como ‘campos’ de contención/acollida das chegadas. Probabelmente xa operaron parcialmente así desde a metade da década, mais o aparecimento de CÁTEOS mostra a súa insuficiencia. En segundo lugar, a recuperación do papel protagónico das devolucións fronte ás expulsións, algo que non acontecía desde hai máis de dez anos. Aí hai unha realidade que aínda temos que indagar. O Ministerio fora ‘mellorando’ a operatividade do sistema de expulsións, deixando diminuiren as devolucións, que están pensadas para as persoas chegadas pola fronteira sur. Nos dous últimos anos está situación mudou notabelmente.
Polo que di respecto á reforma da Directiva de retorno, é dubidoso que vaia producir mudanzas moi significativas na realidade de funcionamento do sistema de control. Trátase dun paso máis dunha ansiedade que foron alimentando as institucións da UE nos últimos anos, a idea de que o control migratorio non é máis eficaz porque non se conta cos recursos normativos necesarios (nomeadamente, máis supostos normativos en que se pode internar e expulsar). É evidente que a realidade da ‘ineficacia’ non ten nada a ver con iso, senón máis ben con necesidades loxísticas, problemas de coordinación entre actores, culturas e hábitos profesionais das axencias de control e niveis de consolidación das narrativas xenófobas.
Por outra banda, tamén analisastes a relación entre os procesos de racialización e o funcionamento do sistema de control migratorio. Como caracterizades esta relación?
Nesa orientación de traballo tentamos declinar as análises internacionais sobre dinámicas de racialización e post-coloniais e funcionamento do control migratorio ao caso español. A un nivel (macro-)estrutural é evidente que todos os sistemas de control nacionais susténtanse e reproducen constantemente dinámicas post-coloniais e de racialización. Contodo, a un nivel máis meso, para nosotrxs era importante comprobar se iso acontece, da mesma maneira e coas mesmas intensidades, en todos os lugares. Sinalouse, por exemplo, que en moitos Estados (oReino Unido, Francia, Portugal, os Países Baixos, etc.) o sistema de control migratorio céntrase nos grupos alterizados que previamente eran suxeitos coloniais. No caso español esa caracterización é máis complexa, aínda que só sexa porque os cidadáns latinoamericanos reciben un trato en ocasións máis benigno que os magrebís, por exemplo, no uso dos ‘retornos voluntarios’ no canto das expulsións. A nosa investigación pon de relevo que o funcionamento de detencións, internamentos e, sobretodo, expulsións está condicionado por diversas necesidades e dinámicas que non poden explicarse por completo por dinámicas de racialización ou post-coloniais, como a formidábel (e descoñecida) emerxencia das expulsións de cidadáns comunitarios na última etapa.
Do voso punto de vista, tanto no ámbito estatal como no europeo, que efectos ten a emerxencia e consolidación de forzas de extrema dereita?
Creo que ten unha relevancia capital. Esa importancia non é especialmente perceptíbel no terreo material, xa que hoxe na Europa non se expulsa máis que hai cinco anos, da mesma forma que Trump non chegou nin de lonxe aos niveis de expulsión de Obama. Contodo, a transcendencia do fenómeno é moi notábel no plano da violencia simbólica, polo extraordinario impulso que deu aos procesos de racismo institucional e social.
No entanto, neste ámbito é necesario diferenciar, tanto no que fai ao impacto da extrema dereita como ao éxito das súas axendas políticas. Por exemplo, a axenda anti-inmigración da extrema dereita non tivo, ao longo dos últimos anos, maior éxito en lugares como o Estado español, Portugal ou Letonia. Esta circunstancia obríganos a entender as diversas declinacións dos fenómenos de extrema dereita, que se sustentan en dinámicas de alterización que con frecuencia teñen compoñentes locais.
Por Francisco Miguel Fernández Caparrós, membro da Área de Cárceres da Asociación Pro Derechos Humanos de Andalucía
