A avogada penalista Laia Serra forma parte da equipa profesional encarregada da acusación popular do Concello de Barcelona contra os axentes da policía española que agrediron violentamente centenares de votantes do Primeiro de Outubro na cidade. Alén desta causa, que reivindica pola súa importancia en termos históricos e de xustiza social, exerce a defensa de casos de activistas e manifestantes represaliados por teren exercido o dereito de protesto e dalgúns outros relacionados coa liberdade de expresión.
Nesta entrevista, Serra analisa e explica a rede represiva que une as institucións e os corpos policiais para manteren o control social da populación e desmobilizar e castigar activistas e manifestantes mediante procesos xudiciais de vontade exemplarizante. Tamén explica como o estado español redifine o concepto de violencia para aplacar a disidencia. A materia pendente, di, é un debate democrático sobre o control politico dos corpos policiais.
—Defendeu persoas condenadas por desordes por se teren manifestado e despois dunha denuncia policial que aseguran é falsa. É un caso paradigmático da situación destes últimos meses?
—É. É un caso particular porque quen denunciaba era a Guàrdia Urbana. todo o proceso xudicial e o relato dos feitos depende da súa versión. Noutros casos interviron os Mossos, mais sí que é paradigmático porque o caso de Lluís e Laia revela dúas cousas importantes que compre ter en conta. Revela que nun estado de excepción como o que temos sobre da mesa, a resposta represiva non depende tanto dos feitos denunciados como do conexto e da finalidade que se lles atribúe. A un caso que noutro momento podería ter sido tramitado como xuízo de faltas, agora se atribúe unha dimensión e unha gravidade que só pode ser entendida en función do contexto excepcional en que estamos. Portanto, esta serie de acontecementos son lidos cunha gravidade, unha intencionalidade e unha premeditación, como se fose unha especie de conluio cidadán organizado que ten a ver cunha sabotaxe da paz pública, independentemente dos feitos que hai sobre a mesa. Sexan certos ou non, como é o caso de Lluís e Laia, a resposta que se dá é acordada por todos os axentes que interveñen na represión e en chave de orde pública en lugar de entender que compre respectar e deixar espazo á expresión do disenso politico. Portanto, periodicamente é preciso lanzar unha mensaxe que disuada o protesto na rúa. A represión imponse porque os máis diversos axentes sociais benefician da súa funcionalidade.,
—Un consenso represor?
—A represión é un xogo a tres bandas. Necesítase un corpo policial que denuncie uns feitos e faga un atestado cun determinado viés. Unha fiscalía que asuma esta interpretación dos feitos e impulsione unha investigación. E finalmente un tribunal que culmina cunha sentenza condenatoria que avala o sentido, a gravidade e a intencionalidade daquela denuncia inicial e que consolide unha resposta punitiva exemplarizante. As sentenzas de casos represivos son sentenzas de mensaxe que adverten que na rúa ou se vai coa bandeira e o apito ou non hai espazo para ningún outro tipo de protesto. Todas as institucións, quer sexan de ámbito municipal, autonómico ou estatal, partillan a necesidade de controlar o protesto e a capacidade cidadá de auto-organización. Por iso avanza a represión.
—Como valora o papel dos Mossos estes últimos meses?
—Considero que os Mossos como calquer corpo policial adáptase ao contexto político. Os Mossos foron moi criticados, mais considero que é cousa de todos os corpos policiais e que hai unha preocupación especial por preservar e neutralizar calquer foco de protesto na rúa. Niso os Mossos seguen o padrón estándar. Por qué? Porque fican sob o punto de mira do proceso xudicial que pesa sobre algúns mandos. Hai tamén pugnas internas e é evidente que hai man dura para controlar e evitar que no espazo público se produzan demasiados protestos. Sexan soberanistas ou de calquer outro ideario, como por exemplo a defensa da vivenda, das persoas migrantes ou feminista, entre outros.
—Hai exceso de celo?
—Evidentmente. Hai un interese común de todas as institucións en que a cidadanía non acceda ao espazo público e o converta nun espazo de protesto. A enerxía, o sentido e a contundencia das actuacións policiais ven directamente ditado por un criterio político e polo estado de opinión cara ao tipo de acción politica que se leva a cabo e o colectivo que a protagoniza. Este interese partillado é o que fai que por riba de contextos excepcionais, de diferenzas ideolóxicas e de proxectos políticos, todos os estamentos do estado converxan na hora de reprimir, porque todos teñen un interese común.
—Polo que di, de feito limítase o dereito de manifestación.
—É evidente. Nestes últimos meses houbo debates moi significativos como o feito de pretender que o espazo público tería de ser “neutro” ou mesmo sobre o concepto do que é a violencia. Estes debates, amiúde ocultaron que por atrás deles hai posicionamentos ideolóxicos e lóxicas de poder. Todas acaban condicionando o acceso ao espazo público e o exercicio de dereitos fundamentais. Xustifícase o estado de excepcionalidade para consolidar restricións que pervivirán unha vez pasado este momento político. Catalunya hai tempo que serve de laboratorio para experimentar que nivel de represión e imposición atura a cidadanía. Hai un debate público sobre o concepto de violencia, que tamén ten relación coa ocupación do espazo público. Insisto, hai moito tempo que a violencia deixou de ser analisada e medida en termos de actuacións concretas e métodos empregados. Cada día máis claramente é o poder quen interpreta a violencia. As redes do estado, como o poder xudiciario, teñan a prerrogativa de definir que é violencia, e analísase en dous parámetros. Un é a finalidade e outro os intereses que prexudica. Iso é aplicável e pode dicirse do xuízo contra o procés e de calquer protesto cidadán na rúa. Portanto, con independencia de que a actuación concreta na rúa poda ser calificada de pacífica, o estado interprétaa en termos de violencia moral, simbólica, ambiental. Poden dicilo de moitas maneiras, porque no fin o que conta é que ti incomodas. A resposta represiva interprétase, dase e acomódase á aritmética do poder, non á aritmética dos feitos.
—Houbo moitos casos polémicos co único fundamento de acusacións de policías, despois da lei mordaza. Por qué non é cuestionada a presunción de veracidade que se recoñece aos axentes?
—No campo penal, a presunción de veracidade dos axentes non é legal, embora na práctica se impoña a súa versión. Topamos con situacións moi duras no sentido de que para os xuíces o feito de absolveren ou condenaren en termos menores do que propón a acusación implica de facto cuestionar a veracidade do relato que propoñen os axentes. No caso de Lluís e Laia, foi taxativo. A procuradoría, cando se viu encurralada polos nosos argumentos, chegou a afirmar que se o xuiz os absolvía iso querería dicir que os gardas urbanos ficarían nunha situación comprometida porque avaliaría que non dixeran a verdade ou que mentiran. Quer dicir, é un xogo de branco e preto en que se apela sistematicamente ao corporativismo de estado e en que para os xuíces é problemático, evidentemente, romperen ese teito e poren en cuestión un relato policial. E significa dar un tiro no propio pé. E máis nun momento en que hai preocupación pola perda de control social e en que hai que cerrar fileiras como nunca antes. Pór en causa relatos policiais supón cuestionar e abrir fendas, un risco que ninguén corre. Iso tradúcese nun aumento dos resultados represivos.
—Non cuestionar algúns relatos da policía pode levar algúns axentes a sentirse impunes para continuar pondo denuncias falsas.
—Considero que hai unha correa de transmisión. Os axentes policiais de todos os corpos son plenamento conscientes do estado de opinión e do contexto político en que se moven. Canta máis preocupación perciben nos poderes do estado por unha situación de descontrol, máis saben que teñen marxe de manobra para incriminar, perseguir e mesmo levar a cabo actuacións de orde pública. Son dinámicas que se retroalimentan entre elas. Non serei eu quen defenda ningún conselleiro de Interior, mais alén da persoa concreta que ocupe o lugar de responsabilidade política, emerxe con forza a materia pendente do control político dos corpos policiais. Portanto, hai mensaxes contraditorias de dirixentes políticos que falan de respecto polos dereitos humanos, de dereito ao protesto e á disidencia nun momento de debate político intenso e, por outra parte, a actuación da policía a pé de rúa é diametralmente oposta. Permítese que os corpos policiais sexan redes de poder que non están sob control e que deciden motu proprio que actuacións levaren a cabo. Se continuamos deixando esta materia pendente, o debate só emerxe cando hai ollos para fitar, cando hai procesos politicos sobre a mesa ou cando hai situacións en que a cidadanía está disconforme cos corpos policiais. Son dinámicas que non foron modificadas.
—Segundo o seu punto de vista, iso explica a insistencia dos Mossos en que se investiguen activistas por organización criminal?
—É difícil saber. As decisións policiais toman moitos criterios en conta, mais o político é moi relevante. É difícil saber quen toma estas decisións e con que finalidade, pola opacidade dos corpos policiais. E máis agora, que hai moitas correntes de fondo, con conflitos ideolóxicos, de legalidades e de lealdades, e unha presión moi forte do estado que presiona para criminalizar o soberanismo, sobretodo os sectores máis xovens e reivindicativos.
—Portanto, considera que os Mossos participan nesta estrutura represiva, embora haxa un goberno independentistas.
—Creo que se emprega moita enerxía e contundencia contra o soberanismo porque é o que agora mesmo expón máis intensa e extensamente as súas reivindicacións. Hai un interese especial en neutralizar este foco e cortar pola raiz.
—Encarrégase de casos semellantes de represión de protestos na rúa?
—Agora non tantos, teño máis casos de liberdade de expresión que son moi delicados, que teñen a ver coa censura da acción politica. Defendo xente que, pola súa traxectoria persoal ou profesional política e en defensa dos dereitos, encóntrase abocada a procesos xudiciais acusados de discurso de odio, difamacións, inxurias, calumnias… É outra vía moi importante de represión que se pon sobre a mesa e que temos que ter en conta. Sexa contra documentarios, chíos, artigos, tertulias, etc. Realmente é un problema.
—Considera que a represión consegue un efecto desmobilizador?
—Infelizmente a represión consegue parte dos seus obxectivos, quer dicir, ten un custo moi elevado para as persoas que a sofren, para as familias e o contorno máis próximo e para o movemento en xeral. Hai persoas e os seus contornos fora de circuito, pendentes da xestión do seu caso, o seguimento xudicial, procurando recursos económicos, facendo difusión… Os efectos e os custos xudiciais e persoais que teñen estas persoas son tanxíbeis. Ou hai unha rede moi forte que lles proporcione apoio e sentido á represión, ou o efecto devastador ainda é máis grave. Cando recibes unha sentenza, ainda que non implique prisión, o custo é moi grande. Estiveche dous ou tres anos pendente dela, podes perder a posibilidade de traballar en determinados lugares, pode comportar multas, fican antecedentes penais que son unha situación de risco que fai que non podas ir a outra manifestación á rúa porque se abrisen un segundo procedemento poderías arriscarte realmente a ingresar en prisión… No fondo esta represión procura dúas cousas. Quen pilota o buque na rúa lanza a mensaxe de cal é o teito que permite o estado na hora de expresar ideas. É unha dinámica en que toda a xente sabe moi ben onde está o teito. Portanto, ou presionamos entre todas contra el ou o teito irá baixando a base de casos reais, con nomes e apelidos, que sofren afectacións persoais, económicas e familiares e que son duras. Portanto, ou se prioriza a solidariedade antirepresiva, se apoia as persoas afectadas e se recoñece o valor político da mobilización na rúa, ou os movementos sociais sofren e decrecen. A solidariedade ten de ser estratéxica, e ir alén do caso concreto e aproveitar para facer reivindicacións máis vastas sobre modelos policiais, dereito ao protesto, material anti-disturbios, falta de mecanismos de depuración de responsabilidades dos corpos policiais, malos tratos e dereitos das persoas detidas, etc. Os corpos da policía terían de facer máis investigacións internas para identificaren os excesos que se cometen e no ámbito parlamentar e municipal terían de renderse contas sobre o que se fai. Compre facermos emerxir a componente política da represión, para sairmos da focaxe securitaria, o caso dos manteiros é un bon exemplo diso.
—Explíquese.
—O debate dun problema de desigualdade social e de racismo institucional é levado interesadamente para a óptica de problema de orde pública. Hai debate social na rúa, mais a política municipal de Barcelona non ten nada a ver coa realidade no que se refere a cifras de delincuencia e criminalidade. Toda a xente sabe que máis represión na rúa non resolverá necesariamente o problema. É a lóxica de sempre do populismo punitivo, que en momentos de crise sempre ten unha boa saída. Diríxese o foco para unha problemática social, responsabilízase un colectivo determinado da suposta falta de seguranza e despois xustificase unha política restritiva de dereitos que acaba prexudicando toda a cidadanía. A xente está pendente de se os manteiros venden camisolas na rúa e non hai ninguén pendente da factura da luz que pagamos. Hai un dano e un agravo social moito máis importante, que afecta as familias. Houbo casos de morte por pobreza enerxética. Cal é o debate? Iso non xera títulos nin controversia? É moito máis importante que manteiros vendan camisolas. Hai tamén unha rede de comunicación interesada en alimentar determinados debates e un clima. A inseguranza sempre dá beneficios á dereita e ao poder económico.
—Hai un par de meses, a procuradoría e a avogacía do estado querían que fosen investigadas as vítimas que denunciaron a violencia policial do 1-O. Cré que pode ir para a frente, como aconteceu no caso de Roger Español?
—Creo que non prosperará. É evidente que os que o denunciaron teñen o dereito de o facer e que moitas situacións están documentadas. Preténdese que prospere esta manobra incriminatoria apesar de termos centenares de vídeos que demostran que a violencia procedeu da policía. Houbo diferentes pronunciamentos tanto do xuiz instrutor como da Audiencia de Barcelona que avalan o proceder xeral dos que actuaron no 1-O. Fora dalgún caso concreto, a tese xeral é esta e acabará impóndose.
—Cre que haberá condenas contra os axentes investigados?
—Creo que si. Haberá, falta saber cantas e de que rango. Penso que non se dá demasiada importancia ao proceso do 1-O. Foi a actuación policial máis importante levada a cabo territorialmente, de presenza de axentes e de persoas feridas. En Barcelona hai diversas acusacións e consagramos moitas enerxías a facer emerxir o deseño do operativo, a cadea de mando e as ordes que se deron. A tese que sostemos é que era unha estrutura dirixida a lanzar a mensaxe de que a legalidade do estado estaba presente, ainda que fose en termos simbólicos, e que a utlización da violencia era inxustificada e absurda. Non era unha estrutura destinada a impedir o referendo, senón unha actuación destinada a lanzar esa mensaxe e escarnecer a cidadanía que desafiaba o estado. Teremos de traballar ainda moitos meses. Imos revisando centenares de relatorios policiais, buscando comunicacións, entendendo as limitacións de funcións, a cadea de mando, a ideación do operativo, a posta en práctica… Interveñen centenares de axentes e é unha tarefa monumental. Creo que é un proceso de xustiza colectiva histórica que merece o máximo interese da cidadanía, dos media e do labor profesional que facemos.
—As grandes incógnitas continúan sendo quen ideou o plano das actuacións violentas e quen deu as ordes. Chegarán a ser reveladas?
—Creo que estes próximos meses avanzaremos. Canto máis progresas nunha investigación, máis pezas tes e máis cabos podes ir atando. O xulgamento no Supremo tamén nos deu moita información moi valiosa para continuarmos avanzando. O quebra-cabezas completo non o teremos nunca, mais teremos suficiente información para definir un escenario e presentarmos acusacións. O certo é que as acusacións e a cidadanía estamos carregando co peso de emprender un proceso, que tería de comportar un papel proactivo da procuradoría, a activación de responsabilidades politicas e internas dentro dos propios corpos policias. Alén das persoas feridas, foron vulnerados moitos dereitos fundamentais. É un proceso chave en termos democráticos.
—A entrada del PSC no goberno municipal de Barcelona pode provocar unha mudanza na acusación popular do concello?
—A iso tería que responder o propio concello. A información que tenho é que non. A mensaxe que nos deron como profesionais é que non, que o 1-O pasa por riba de discusións politicas e que é un proceso de dereitos humanos, xustiza social e interesse colectivo. Iso non tería que entrar en ningún tipo de debate nin negociación.
—Prevé unha sentenza dura do Supremo español contra os presos políticos?
—Haberá unha sentenza dura. Todos os casos represivos, como ese, son sentenzas de mensaxe. Portanto, sentenzas dirixidas a asegurar unha orde determinada, lembrar quen controla e escenificar a vixencia da legalidade estatal. Será unha setenza represiva e dura con vontade de exemplaridade.
