A defensora de dereitos humanos Susana de la Cruz, integrante do pobo indíxena tzotzil e refuxiada en Catalunya, denuncia as detencións arbitrarias, torturas e irregularidades nos procesos que enfrentan os presos indíxenas nos cárceres de Chiapas (México).

 

Susana De la Cruz                                                        Susana de la Cruz

 

MARÍA SANZ

Imaxina que unha madrugada, cando estás durmindo, un grupo de dez policías rompe as xanelas e entra na túa casa. Imaxina que te atiran ao chan e mallan en ti. Imaxina que che tapan a vista, te arrastan fora  de casa e meten á forza nunha camioneta. Imaxina que non sabes onde te levan, nin por que. Imaxina que durante o camiño baten en ti cun tubo de metal, que che parten o ombro e o nariz. Imaxina que che falan nun idioma que non entendes. Imaxina que che din que te detiveron por un crime que non cometiches. Imaxina que te torturan para obrigarche a dicires que si o cometiches.

Juan de la Cruz tiña 22 anos cando en 2007 máis de dez axentes entraron na súa casa e o detiveron sen mandado de prisión nin explicación de que acontecía. Estivo retido tres días, nos que sufriu todo tipo de torturas.

“Sentárono nunha cadeira e electrocutárono con corrente eléctrica nas súas partes íntimas. Golpeárono coas mans tapadas. Asfixiárono cunha bolsa de plástico na cabeza. Despois introducíronlle polo nariz unha mistura de auga con gas e chile en pó”, describe Susana de la Cruz, irmá de Juan e integrante de Familiares de Presos en Loita, un colectivo en defensa de presos indíxenas que denuncian detencións arbitrarias e torturas en Chiapas (México).

No final do terceiro día, os axentes entregaron a Juan uns documentos e dixéronlle que, se os asinaba, sería liberado. Os documentos estaban escritos en castelán, unha lingua que Juan descoñecía, xa que só falaba o tzotzil, a lingua do seu pobo. Nestes documentos constaba que Juan recoñecía ser culpábel do homicidio dun veciño da súa comunidade. Cando Juan asinou os papeis, tiña os ollos vendados.

Despois, foi levado á Procuradoría indíxena na cidade de San Cristóbal de las Casas, onde o esperaba a súa familia. Cando Susana puido entrar a ver o seu irmán, Juan estaba curvado, non conseguía manterse de pé, agarrábase aos barrotes da cela e tiña o nariz inchado polas pancadas. Antes de poder explicarlle o ocorrido, un axente os interrompeu asegurando que todo fora un erro e que xa ían liberar Juan.

Mais non era verdade: ao pouco tempo Susana viu saír Juan alxemado, cos pés encadeados e custodiado por dous axentes que o agarraban polos brazos, fotografárono para a ficha policial, e levárono a prisión. Juan de la Cruz estaba acusado de homicidio cualificado, e a Procuradoría pedía para el once anos de cárcere.

 

“Despois de o meu irmán pasar un ano en prisión, fabricáronlle outro delito, esta vez por extorsión. E se el xa estaba no cárcere, como ía extorsionar ninguén?”

 

“No proceso houbo moitas irregularidades, a comezar pola tortura”, explica Susana de la Cruz. “Despois de o meu irmán pasar un ano en prisión, fabricáronlle outro delito, esta vez por extorsión. E se el xa estaba no cárcere, como ía extorsionar ninguén?”, pregúntase.

A organización dos presos
O de Juan non era un caso isolado. Durante o tempo que estivo en prisión, coñeceu outros presos indíxenas que tamén foran detidos sen mandado de prisión e sufriran torturas, e decidiron organizarse. Enviaron cartas e comunicados denunciando que foran detidos inxustamente e reclamando a revisión dos seus expedientes xudiciais, e a súa liberdade. Desde fóra do cárcere, os familiares fixeron manifestacións e concentracións, organizáronse no Colectivo de Familiares de Presos en Loita e o grupo de traballo Non Estamos Todxs, e recibiron o apoio de entidades como o Centro de Dereitos Humanos Frei Bartolomeu de las Casas (Frayba). Mais as autoridades negábanse a atendelos e, cando o facían, non daban ningunha solución.

 

“A maioría dos cárceres en Chiapas están cheos de poboación indíxena. As detencións seguen os mesmos patróns: nunca se deu un mandado de prisión, os detidos non tiveron tradutor á hora da súa declaración”

 

“A maioría dos cárceres en Chiapas están cheos de poboación indíxena. As detencións seguen os mesmos patróns: nunca se deu un mandado de prisión, os detidos non tiveron tradutor á hora da súa declaración. As confesións son arrancadas sob torturas. Son persoas que non saben como debe ser un proceso xudicial, que non saben cales son os dereitos que teñen á hora de enfrentar a Xustiza, e que non falan o mesmo idioma. A maioría son tzotziles ou tzeltales, e son persoas que viven en comunidades onde a fame obriga a traballar desde moi cedo, e non puideron ir á escola. É o cárcere a que as obriga a aprender castelán”, explica Susana de la Cruz.

Como última medida de presión, os presos iniciaron unha greve de fame en marzo de 2019, que durou 135 días, durante os cales só inxerían auga e mel. Durante ese proceso, a familia de Juan descubriu que as autoridades resolveran a súa liberación xa en 2016. Tres anos atrás. Mais ninguén llo comunicara.

Finalmente, Juan foi liberado a finais de 2019. En total, estivo preso máis de 12 anos.

“Toda a familia está presa”
Cando fala, Susana de la Cruz salpica o seu relato dun inventario de irregularidades e abusos do sistema xudicial. Compañeiros de Juan que, despois da greve de fame, viron triplicada a súa sentenza de 25 a 75 anos de prisión. Outros presos que, xa no cárcere, foron acusados de novos delitos que era imposíbel teren cometido. Procesos xudiciais que se prolongan durante máis de 14 anos, sen que nunca se presenten probas ou testemuñas en contra do acusado. Cárceres ateigados onde a comida está en mal estado, a auga sae dunha tubaxe sucia e a asistencia médica non existe. Presos que sofren, alén dunha condena inxusta e sen probas, as peores condicións do encerramento.

 

“Se tes un preso na familia, pois es criminalizado. Máis aínda sendo persoas indíxenas: alén da discriminación, está a criminalización. É como un sinalamento para todos”

Mais a defensora adverte: as detencións e encarceramentos arbitrarios non só teñen un impacto na persoa que é detida, senón en toda a familia.

Se tes un preso na túa familia, pois es criminalizado. Máis aínda sendo persoas indíxenas: alén da discriminación, está a criminalización. É como un sinalamento para todos. Despois da detención do meu irmán, algúns veciños cos que tiñamos amizade viráronos as costas, xa non nos dan nin os bos días. Cando as autoridades fan detencións arbitrarias, fabrican delitos e exhiben a vítima, preséntana á sociedade como culpábel. O que a sociedade non sabe é que por trás dun preso hai todo un sistema infestado de irregularidades. E o traballo dos familiares é facer visíbel en que condicións están os presos, demostrar que un preso non sempre é culpábel. Cando deteñen un familiar non só o deteñen a el, senón que está presa toda a familia, porque nese momento fica aí parada a túa vida, e non podes facer outra cousa máis que defendelo”, expresa.

 

Tamén subliña que o impacto destas detencións vai alén do sinalamento, e as súas consecuencias esténdense a parellas e fillos e fillas das persoas detidas.

 

“A maioría das que estamos á frente da loita somos mulleres que temos que levar adiante fillos e familia. Temos que asumir ese papel que antes tiñan os esposos. Por exemplo, temos dúas compañeiras (esposas de presos) que viven nunha comunidade e teñen fillos, e tamén as crianzas tiveron que madurar a golpes e á forza para ocupar un lugar e unha responsabilidade que non lles corresponde. O que facía o papá, agora teñen que o facer elas: ir traballaren o campo, sementaren millo e feixó. As esposas, de igual maneira, fican coa responsabilidade de toda a economía. O pouquiño que entraba na súa casa cando estaban os esposos, agora xa non entra. Así que elas, para visitaren os seus esposos no penal, van cada catro ou cinco meses, porque máis a miúdo non poden ir, polo que custa o transporte e o lonxe que están os cárceres. Cando te deteñen, mándante ás prisións máis afastadas para romperen todo o vínculo familiar, e evitaren que polo menos poidas ter a consolación de ver os teus fillos”, di Susana de la Cruz.

Susana recibiu varias ameazas de morte, entre elas unha mensaxe co seu nome escrito con sangue. Ante esta situación, tivo que abandonar a súa casa e marchar a un lugar protexido dentro do estado de Chiapas

As ameazas e a saída
Alén dos impactos emocionais e económicos das detencións, os familiares dos presos tamén sofren ataques e ameazas. Susana recibiu varias ameazas de morte, entre elas unha mensaxe co seu nome escrito con sangue. Ante esta situación, tivo que abandonar a súa casa e marchar a un lugar protexido dentro do estado de Chiapas. Foi neste lugar onde recibiu a noticia da liberación de Juan.

“Lembro que estaba a cociñar e chegou unha das avogadas de Frayba e díxome: «Que cres, Susi?». E eu virei para ver, porque traía unha cara de alegría… E dime: «Temos o Juan en Frayba». E móstrame as fotos, e boto a chorar, comezan a tremerme os pés da emoción e das ganas de querer saír, ir abrazar o meu irmán e crer que de verdade estaba alí”, lembra Susana de la Cruz.

O reencontro, contodo, tivo que esperar: a Susana desaconselláronlle abandonar o seu refuxio, por medo a que as ameazas contra ela ou contra o seu irmán se tornasen ainda máis intensas. Finalmente, en decembro de 2019, puido regresar a casa.

“Estiven un ano convivindo co meu irmán. Foi un 20 de decembro cando me dixeron que preparase a maleta, que xa me ía a casa. Non vía a hora de chegar a miña casa e poder ver a miña familia. Cando chegamos, o que saiu recibirme foi o meu irmán. E contábame a miña mamá: “O teu irmán sentía moito a túa falta, porque desde que saíu non o vira chorar da emoción de ver un familiar”. Puidemos estar xuntos, mais non podiamos saír con liberdade á rúa, sempre tiñamos que saír custodiados, con acompañantes, ou ir en vehículos ou taxis”, expresa a defensora.

Pola súa seguranza, Juan debeu refuxiarse no estranxeiro, onde está acompañado por un familiar. O día da despedida de Juan, Susana recibiu unha proposta do Frayba: acollerse ao programa de acollemento temporal para persoas defensoras de dereitos humanos que promove a Generalitat de Catalunya, coa colaboración da Comisión Catalá de Axuda ao Refuxiado, e co apoio da Taula per Mèxic no caso de Susana e outras defensoras mexicanas.

“Eu non o podía crer. Nin sequera saíra nunca do estado (de Chiapas). Non coñecía nin o mar!”, expresa Susana de la Cruz.

Móstrase agradecida co programa de acollemento, que lle ofreceu a posibilidade de viaxar a Barcelona e realizar diferentes accións de visibilización e incidencia política da situación dos presos indíxenas en Chiapas: entrevistas, palestras, reunións con representantes políticos, exposicións dos debuxos dos seus compañeiros encarcerados…

A defensora agradece tamén a posibilidade de, durante un tempo, esquecer as ameazas e moverse con liberdade.

“Agradezo que ofrezan un espazo de seguranza e protección e che permítan coñecer outros mundos, porque este é outro mundo para min. E que poida saír á rúa e dicir “vou camiñar soa porque aquí estou segura”. Cando cheguei aquí non sentín ese medo de saír á rúa e dicir: “Ben, onde están? Quen me está vixiando? En que momento van determe” En que momento van matarme?”. E sentín esa paz e esa tranquilidade que durante moitos anos non sentira”.

El Salto Diario