O pasado 16 de agosto, a prensa facíase eco da suposta agresión dun preso con problemas de saúde mental a tres funcionarios da prisión de Villena (Alto Vinalopó) que, segundo denunciou o sindicato “Tu abandono me puede matar”, acabaron no hospital con “varias lesións nos ollos, fronte, pómulos e antebrazo”.
As imaxes gravadas polas cámaras, reveladas semanas máis tarde, mostraron unha secuencia dos feitos completamente distinta: os funcionarios esperaron que o interno saíse da súa cela para o reducir, en menos dun minuto, cunha cincuentena de malleiras e golpes de puño ininterrompidos, que continuaron cando o preso se encontraba xa inmobilizado polos tres agresores, que mesmo lle calcaron as pernas e o peito. Tras dous minutos e medio, chegaron catro carcereiros máis, os golpes cesaron e o interno foi trasladado polo corredor.
Nada máis producirse a agresión e difundirse a versión dos agresores, a Secretaría Xeral de Institucións Penitenciarias iniciou unha investigación e presentou unha denuncia no xulgado de garda de Villena. Días máis tarde, a subdirectora da prisión, como responsábel das imaxes que gravan os circuítos de seguranza, enviou ao xulgado o vídeo que desmontaba o relato oficial, por tanto, obrigaba a reconducir o expediente aberto a favor do interno. Entón, comezaron a perpetrarse unha serie de ameazas contra a subdirectora coa intención de evitar a súa comparecencia. “Ímosche foder a vida, por cadela” ou “Sabemos que tes as imaxes, elimínaas ou atente ás consecuencias” foron algunhas das mensaxes que recibiu por WhatsApp. Vinte e catro horas antes de declarar, as ameazas intensificáronse. A funcionaria foi atacada á porta do seu domicilio por cinco ou seis encapuchados. “Mañá, caladiña”, advertíronlle mentres tres dos agresores a suxeitaban e outro lle propinaba dous golpes fortes na cara. Lonxe de asustarse, denunciou a agresión e, ao día seguinte, declarou contra os tres funcionarios de Villena, que foron expedientados.
Trátase dun caso paradigmático que permitiu reabrir o debate sobre o modus operandi do funcionariado carcerario para defender con unllas e dentes os seus intereses, ben como a tendencia a negar os episodios de tortura e maltrato
A pesar da existencia de probas audiovisuais e a gran repercusión mediática do caso, nun comunicado publicado no seu perfil de Facebook, o sindicato “Tu abandono me puede matar” considera que “o único obxectivo” da suposta criminalización dos funcionarios é “evitar a mobilización das plantillas para pedir a xusta equiparación salarial”. Inclusive, as últimas semanas, a través do despacho de avogadas Sánchez Navarro —que tamén representa ao sindicato Jupol da Policía Nacional española—, presentaron unha denuncia ante o xulgado penal e a Axencia Española de Protección de Datos (AEPD) contra os medios de comunicación que emitiron o vídeo por un suposto delito de revelación de segredos e filtración de imaxes.
Trátase dun caso paradigmático que permitiu reabrir o debate sobre o modus operandi do funcionariado carcerario á hora de defender con unllas e dentes os seus intereses, ben como a tendencia a negar sempre supostos episodios de tortura e maltrato nas prisións. Imaxes tan violentas no ámbito penitenciario non tiñan transcendido á opinión pública até o momento. Así a todo, para os grupos de apoio ás presas e as organizacións dedicadas á defensa dos seus dereitos, non son un caso illado. “Existe un réxime de castigo que destrúe fisicamente e mentalmente a quen o sofre, e o que tamén é moi preocupante son os obstáculos e dificultades para o denunciar”, remachan desde o grupo de apoio a persoas presas Tokata. A Coordinadora estatal para a Prevención e a Denuncia da Tortura, en catorce anos, rexistrou un total de 9.085 vítimas de agresións, torturas e maltratos ao Estado español. Así mesmo, advirten que os seus informes anuais só recollen as denuncias que “chegaron ao noso coñecemento e puidemos contrastar”. E é que nesta ocasión existían unhas imaxes que corroboraban o testemuño do interno, mais, tal como explica Alejandro Forero, doutor en Dereito Constitucional e Ciencia Política e membro do Observatorio do Sistema Penal e os Dereitos Humanos (OSPDH) da Universidade de Barcelona, a maioría de episodios “nin se poden denunciar, nin se coñecen”.
A historia de Marta Garcia, membro de Familias de Presos de Cataluña, é un dos tantos casos de maltrato físico e psicolóxico que ocorren nos centros penitenciarios e non chegan a xudicializarse. Acusada dun delito de narcotráfico, Garcia estivo oito anos e medio privada de liberdade. Os tres primeiros anos pasounos no centro de mulleres de Barcelona, Wad-Ras, onde lembra o “desprezo verbal” dalgunhas funcionarias para internas con problemas de saúde mental, as neglixencias médicas e un caso de maltrato físico: “Un funcionario xefe, inmenso como un armario, reduciu á forza unha compañeira e púxolle o pé na boca”. O resto da condena cumpriuna en Brians E, centro penitenciario que describe como “un lugar horroroso e denigrante”.
Desde que puxo o primeiro pé foi coñecedora dos patróns de agresións e torturas que se reproducen na prisión de Sant Esteve Sesrovires (Baixo Llobregat) —ratificados por un informe do Comité para a Prevención da Tortura (CPT) do Consello de Europa. “Nada máis entrar, quixen saudar unha compañeira, mais, ao cabo dun segundo, veu unha funcionaria, colleume polo pescozo, púxome contra a parede e díxome: ‘Que cona fas aquí?’”, conta. Este sería o primeiro de moitos episodios de maltratos que sufriría ou presenciaria en Brians I. Estar até máis de cinco anos nunha cela de illamento —por norma xeral, a lei penitenciaria estabelece que o illamento en cela non pode exceder dos catorce días—, recibir acusacións falsas derivando en persecucións e castigos, ben como ameazas e abusos físicos e psicolóxicos de maneira continua —como prohibirlles ir ao baño até se mexarem— ou as violacións de mulleres en privación de liberdade son algunhas das vulneracións de dereitos en Brians E que denuncia Garcia á Directa nunha conversación telefónica.
A inadmisión de probas como as gravacións das cámaras de videovixilancia, a súa desaparición, que a agresión, curiosamente, se produza nunha zona sen cámaras, ou a presunción de veracidade do funcionariado, son prácticas “moi habituais”
Ela mesma, segundo relata, sobreviviu a unha violación por parte de dous carcereiros do centro e un xefe de unidade da prisión nunha cela de illamento. “O que me pasou a min, sei que lle pasou a outras compañeiras. Algunhas puidérono demostrar, mais non se fixo caso, e outras nin sequera o poden demostrar”, lamenta Garcia, quen desde que saíu da prisión está a mover ceo e terra para se investigaren os feitos e se imputaren os tres funcionarios, unha tarefa que non está a ser nada fácil pola carencia de probas: “As cámaras que tiñan que orientar para o lugar, teoricamente, non funcionaban”.
A inadmisión de probas como as gravacións das cámaras de videovixilancia, a súa desaparición, que a agresión, curiosamente, se produza nunha zona sen cámaras, a inexactitude ou manipulación dos informes médicos, que moitas veces nin sequera chegan a coñecemento dos xulgados; ou a presunción de veracidade do funcionariado, son prácticas “moi habituais nas prisións do Estado español que dificultan a continuación do procedemento”, expón Forero, quen subliña que na maioría das ocasións os procedementos non son admitidos ou son arquivados sen realizar calquera dilixencia, para alén de preguntar ao persoal funcionario denunciado. “Se no caso de Villena, os funcionarios o negaron, imaxina, cando non se teñen imaxes”, salta.
É o que tamén lle ocorreu a Ivan Arques, quen estivo dúas décadas privado de liberdade en catro prisións distintas, na antiga prisión Modelo de Barcelona, en Quatre Camins, en La Roca del Vallés (Vallés Oriental); na prisión de Ponent en Lleida e, por último, a Brians II. “Sufrín torturas, zurras, golpes de puño… e tenteino denunciar, mais non admitiron as imaxes das cámaras”, relata. “As cámaras —continúa— só valen cando realmente o interno ten a culpa. Se o funcionario é o responsábel, fan todo o posíbel para o tempo pasar, para facer desaparecer as probas, para che bater en puntos cegos, te presionar ou para manipular as testemuñas”. Incumpren así os estipulados do propio Mecanismo Nacional de Prevención da Tortura (MNP), dependente do Valedor do Pobo, que estabelece que “é obrigación dos responsábeis dos centros de privación de liberdade remitir toda a información dispoñíbel cando se teña coñecemento dun feito supostamente delitivo, ben como favorecer e facilitar calquera investigación”.
Negar e encubrir as torturas
Os atrancos para denunciar calquera abuso das autoridades carcerárias, segundo explican desde o colectivo Tokata, comezan desde a mesma negación da violencia institucional por parte dos responsábeis políticos e das administracións públicas. Hai preto dun ano, o ministro de Interior español, Fernando Grande-Marlaska, en resposta a unha pregunta do senador de Navarra Koldo Martínez, da coalición Geroa Bai, afirmaba que desde 1978 a tortura “non foi unha práctica habitual”, “incompatíbel con toda democracia”. O Estado español, porén, foi condenado en até dez ocasións polo Tribunal Europeo de Dereitos Humanos debido a violar o artigo número tres do Convenio Europeo de Dereitos Humanos, que prohibe os tratos deshumanos ou degradantes. A última vez, no caso de Portu Juanenea e Sarasola Yarzabal, torturados e maltratados na súa detención e custodia por membros da Garda Civil, o Tribunal deu un paso adiante e afirmou que o Estado violou o artigo tres na súa vertente procesual —non investigar de maneira exhaustiva unha denuncia de torturas— e material, isto é, que o maltrato se produciu. O xuíz da Audencia Nacional que non investigara esta denuncia era, precisamente, Marlaska, quen, segundo unha análise de Forero publicada na Revista Crítica Penal e Poder, en até cinco ocasións “non investigou ou non aplicou protocolos garantistas para evitar os maltratos”.
Á dificultade de obter probas ou testemuños e á negación dos abusos por parte das institucións súmase o feito de estar nun espazo onde prima o medo a denunciar, a carencia de confianza en obter xustiza e o encubrimento entre o funcionariado
Á dificultade de obter probas ou testemuñas e á negación dos abusos por parte das institucións súmase o feito de estar nun espazo onde prima o medo a denunciar, a carencia de confianza en obter xustiza e o encubrimento entre o funcionariado. Segundo considera Forero, o discurso que se difunde sobre o sistema penitenciario é “esquizofrénico” e “bipolar”. Dunha banda, “sacan peito defendendo que temos as prisións máis democráticas do mundo” e doutra, “hai todo un corporativismo encubrindo e metendo presión para controlar o que se di”. Tanto Garcia como Arques vivírono en primeira persoa. “Vin como un funcionario batía nunha muller á vista doutro, que se virou ou ficou a ollar sen dicir nada. Ou a min, unha funcionaria díxome que non me podía axudar porque isto suporía perder o seu lugar de traballo”, conta Garcia. No caso de Arques, segundo relata, un grupo de funcionarios bateulle, mais prevaleceu a versión dos carcereiros, que o acusaron de saír da súa cela cunha folla. “Todos encubriron e contaron a mesma versión”, conclúe.
Unha historia semellante repítese na prisión de Quatre Camins, onde o interno Manuel Marín interpuxo unha denuncia por un suposto delito de agresión sexual coa agravante de violencia e intimidación por parte de varios funcionarios. A resposta do centro, segundo denuncia o mesmo preso nunha carta, foi diagnosticalo dunha doenza mental e trasladalo ao departamento especial de réxime pechado (DERT) de Brians E, onde os internos están pechados nunha cela durante 21 horas ao día e só poden saír ao patio unha soa vez. As expertas afirman que este réxime pode xerar danos psicolóxicos irreversíbeis a partir do día catorce, o que provoca que a taxa de suicidios nos DERT sexa tres veces superior ao réxime ordinario. “Nunca soubemos nada dos informes psiquiátricos correspondentes. Só sabemos o que nos di, que o torturan, que lle baten e lle rouban o diñeiro”, asegura a súa irmá, Carmen Marín, quen se encontra á espera de saber se arquivan ou non a denuncia. Na misiva, Manuel Marín tamén fai cuestión da carencia de transparencia e o encubrimento con que “está a actuar a directora do centro”. “Os funcionarios están acostumados a torturar e entregar a poboación reclusa morta, dando por feito que foi un suicidio, cando a realidade que estou a vivir é distinta”, conclúe.
Ameazas e presións para protexer o sistema
Cando a denuncia vai para adiante, segundo expoñen desde o colectivo Tokata, a resposta da Administración acostuma ser o traslado da persoa interna a un centro penitenciario doutra comunidade autónoma para dificultar as visitas familiares, endurecer as condicións en prisión, interpor contradenuncias por resistencia á autoridade ou agresión ao funcionariado, que poden terminar coa condena da vítima; ou inclusive, criminalizar e ameazar as defensoras dos dereitos humanos ou as familias. “Todo forma parte dun modus operandi para protexer e defender os intereses do sistema penitenciario”, remachan desde Tokata, quen pon o exemplo de Iñaki Rivera, profesor de dereito penal e director do OSPDH, a quen maltratos e vexacións nos centros penitenciarios lle custaron tres denuncias por parte de tres sindicatos do funcionariado de prisións (CCOO, CSIF e ACAIP).
Lídia Gómez, membro de Familias Frente a la Crueldad Carcelaria, viviu as represalias de batallar contra o sistema penitenciario. Ten un fillo que está privado de liberdade desde hai máis de dez anos. Pasou por distintos centros penitenciarios do Estado español e agora encóntrase interno na prisión de Villena. Do centro de Picassent (Horta Sur), trasladárono a Castelló II, en Albocàsser (Alto Maestrat) e despois á prisión de Aranjuez, onde foi torturado por primeira vez. Automaticamente, segundo conta a súa nai, impedíronlle o acceso ás visitas, á súa avogada e ao médico forense, e trasladárono ao centro penitenciario de Asturias. “Non querían que o visen sen se ter recuperado”, lembra. Por este caso, que finalmente se resolveu a favor da vítima cunha compensación económica, a pesar que os agresores non foron destituídos, recibiu ameazas telefónicas: “Sentinme coaccionada, ameazada e humillada. Tiven que pór cámaras en casa e a urbanización onde vivo para me sentir máis calma”.
As torturas intensificáronse no centro penitenciario Ports II de Cádiz, onde o seu fillo chegou antes que o devolvesen a Picassent e onde estivo seis anos nunha sala de illamento, aínda que estivese diagnosticado de esquizofrenia. “O meu fillo estivo 45 días sen poder durmir. Entraban con mangueiras de auga fría, sacábano exposado da súa cela e golpeábanlle a cabeza. Pedín velo, mais non me deixaron”, critica. Gómez entende o medo a denunciar polas represalias que se poden derivar contra a familia e o propio interno, mais, aínda así, fai un chamamento á “loita constante”. “Isto ao meu fillo pódelle custar a vida, mais se esta vida salva outras, chorareino sempre, mais valerá a pena”, apostila.
As prácticas mafiosas e ameazas tamén teñen lugar dentro as paredes da prisión. Arques acabou retirando a denuncia despois de recibir presións e ameazas que consistían na retirada dos permisos de saída, mentres que Garcia tentou denunciar ao Valedor do Pobo o maltrato físico e psicolóxico que estaba a padecer, enviando tres cartas que nunca chegaron ao seu destino. “Rexistraron unha compañeira e colléronlle todas as cartas. Non había maneira de nos comunicar co exterior”, asegura. E continúa: “Se denunciase publicamente, morrería de sobredose. Non era tan estraño. O día do meu aniversario trouxéronme un pastel, cousa que estaba totalmente prohibida. A saber o que traía!”. A sobredose é, de feito, a segunda causa de morte nas prisións.
Alejandro Forero (OSPDH) lembra as orixes franquistas dos sindicatos de prisións: “Veñen do peor do franquismo e a ultradereita”
Existe unha última circunstancia —que tamén se puido observar no caso de Villena— que agrava aínda máis a criminalización que sofre a poboación reclusa e as súas familias cando deciden denunciar unha agresión: “a perigosidade asociada á poboación reclusa, dada polos medios de comunicación […] e capitaneada polos partidos de extrema dereita, como VOX, e sindicatos de policía, como JUSAPOL”. Esta é a reflexión argumentada por Jose Navarro Pardo, especializado en Criminologia, Política Criminosa e Socioloxía Xurídico-Penal, no seu traballo Sindicalismo penitenciario en Cataluña e no Estado español. Análise genealógica dos discursos e correntes desde unha perspectiva da memoria.
A estratexia que seguen estas organizacións e os sindicatos do funcionariado de prisións, como as seccións do CSIF, CCOO, UGT, a Agrupación dos Corpos da Administración de Institucións Penitenciarias (ACAIP), a Asociación Marea Azul Prisións ou Tu abandono me puede matar —formado por unha escisión do sector duro que encabezou a privatización dos servizos mínimos nas prisións—, consiste en centrar o seu discurso na suposta necesidade de “dignificación da súa profesión” e utilizar as redes sociais como canle de criminalización e como “monopolio do rexistro de supostos incidentes, en que inclúen imaxes das lesións sufridas polo funcionariado, mais sen nunca facer referencia ás consecuencias físicas e xurídicas que padece a poboación interna”, analiza Navarro, quen lembra que o ton alarmista que empregan é o que os permite facer o salto aos medios de comunicación. Como consecuencia, o experto advirte que os partidos de dereita e extrema dereita se fan eco do seu discurso.
Nesta liña, Forero lembra as orixes franquistas dos sindicatos de prisións: “Veñen do peor do franquismo e a ultradereita”. E pon un exemplo: “UXT, sindicato democrático, tentou neutralizar un sector do sindicalismo catalán penitenciario franquista, mais estes acabaron por controlar UXT Prisións”. Tanto o Observatorio do Sistema Penal e os Dereitos Humanos como os colectivos que traballan con familiares, amizades e exreclusas comparten esta mirada crítica e denuncian a carencia de depuración no funcionariado penitenciario durante a Transición, ben como a falta de cultura democrática no estado español e dentro das prisións, cun predominio absoluto das actitudes corporativistas e autoritarias.
Fonte: Directa.cat
