A existencia dun estado de alarma declarado polo Executivo non pode amputar o acceso á tutela xudicial efectiva que serve de control e contrapeso á súa actuación. Poden ser suspendidas vistas e probas non urxentes, si, mais non pode ser eliminada por completo a posibilidade de os cidadáns de faceren valer os seus dereitos, ou de se defenderen das imputacións que fagan os axentes da autoridade. E é que o contrario sería recoñecer que non estamos nun Estado de Dereito, senón nun Estado policial.
No ano 2004 Gabriel Pombo dá Silva, un militante anarquista galego e prolífico atracador de bancos que estaba en busca e captura por orde de varios tribunais españois, foi detido en Alemaña. Despois de cumprir condena en Aachen por algúns delitos cometidos no país xermano, foi entregado ás autoridades españolas anos máis tarde.
Desde a súa estadía na Alemaña, Pombo nunca renunciara ao denominado “principio de especialidade”, o que significa que unicamente podía cumprir condena en cárceres españois polos delitos que figuraban na orde de entrega que, no seu día, fora remetida ás autoridades alemás. Quer dicir, se o reclamado contaba no seu haber coas condenas X, E e Z impostas no Reino de España, mais este solicitara unicamente ao Estado alemán a súa entrega para cumprir a condena X, o Estado español comprometíase ante o tudesco a non facerlle cumprir as penas E e Z.
Grazas a este principio de especialidade, Pombo da Silva foi liberado no 2016 (despois de pasar 32 anos de vida atrás das reixas) apesar de non ter cumprido todas as penas impostas en España. E en liberdade permaneceu durante case catro anos, até ser detido o pasado 25 de xaneiro en Monçao (Portugal), por orde dun Xulgado de Girona, que reclama a súa entrega por entender que expirou a protección que lle dispensaba o principio de especialidade. Desde esa data, Gabriel Pombo da Silva está recluído na prisión do Porto, á espera de o tribunal rexional de Guimarães primeiro e o Tribunal Supremo de Lisboa despois, confirmaren (ou non) a procedencia da súa entrega ao Estado español.
Manifestación pola liberdade de Pombo da Silva
A principios do pasado mes de marzo, un grupo de persoas solidarias con Pombo saíron en manifestación polas rúas do madrileno bairro de Lavapiés para reclamar a súa liberdade. Protestaban contra o que consideraban un encarceramento inxusto, tendo en conta que permaneceu máis de trinta anos privado de liberdade.
Ao cabo da manifestación unha muller foi detida. A versión da policía é que cando estaban a identificar os manifestantes, ela tentou escapar e propinou dous lapotes a unha axente uniformada, o que constituiría un delito de atentado contra axente da autoridade, penado con até tres anos de prisión. A versión dela (e así o manifestou ante a xuíza cando foi posta a disposición xudicial) é que a suposta agresión xamais aconteceu. Un clásico exemplo de “a miña palabra contra a súa”.
Unha proba obxectiva: as cámaras de video-vixilancia
Por sorte (e digo isto apesar da evidente inxerencia na vida privada que o sistema de observación permanente xera), na praza onde tiveron lugar os feitos hai dúas cámaras de video-vixilancia de titularidade municipal, que moi posibelmente gravaron o acontecido. Este descubrimento encheunos de esperanza. Que mellor proba que un vídeo para esclarecer o ocorrido?
Poucos días antes de se decretar o estado de alarma, solicitamos ao Xulgado que leva a investigación dos feitos oficiar ao Concello de Madrid a fin de que este conservase as imaxes e que as remetese logo que posíbel. E pedímolo con carácter urxente, pois a Lei que regula o uso de cámaras de video-vixilancia establece que as imaxes captadas deben ser eliminadas o máis tardar un mes despois da súa gravación, salvo que un xuíz as requíra no cadro dunha investigación penal.
O Fiscal, pola súa banda, fixo o correcto e adheriu á nosa petición de proba, sendo consciente de que podería ser o mellor medio de esclarecer a controversia e descubrir o que aconteceu nese día
Recusa de proba
Mais a resposta da xuíza, que recibimos unha vez declarado o estado de alarma e despois de certa insistencia, xerou unha sorpresa maiúscula: “non se descarta que a petición recusada de conservación das imaxes puidese ter acollida favorábel nun tempo diferente ao estado de alarma”, comeza a fundamentación xurídica do auto, “mais tendo en conta a entidade dos feitos, non pode estimarse”. E continúa: “A situación de pandemia pola que se atravesa só permite actuacións realmente urxentes polas súas consecuencias e importancia, non cumprindo o caso presente tales esixencias. Debe terse en conta que todos os esforzos das institucións e persoal ao seu servizo deben centrarse durante o estado de alarma na atención e resolución de situacións realmente urxentes relativas a falecidos, contaxios e incidencias hospitalares, así como axudas perentorias e non a distraer a súa atención” con asuntos como este.
En resumo, A súa Señoría vén dicir que dado que os feitos non son moi relevantes e as consecuencias tampouco, os esforzos das institucións deben encamiñarse a outras tarefas máis importantes. E, en consecuencia, non pensa enviar unha orde ao Concello de Madrid para que conserve as gravacións do día en cuestión. E, apesar dos nosos recursos, mantivo a súa recusa, polo que o prazo dun mes transcorreu, as imaxes foron eliminadas e perdeuse unha proba imprescindíbel, para sempre.
Coincido coa xuíza en que os feitos (que de seren certos serían uns simples lapotes a unha axente) non son graves. Mais non así as consecuencias. E é que, por causa da hiperprotección á autoridade que asegura o noso Código Penal, unha acción así é castigada con penas de seis meses a tres anos de prisión. Un asunto, temo, non banal, que non podemos menosprezar ou subestimar. É verdade que as autoridades están actualmente ocupadas con asuntos importantes, mais a defensa dunha persoa que podería ingresar en prisión por estes feitos tamén o é.
O dereito de defensa en tempos de coronavirus
O auto recusando a práctica da proba o que vén facer, en esencia, é suspender o dereito de defensa, ou polo menos amputalo até o desfigurar e deixar irrecoñecíbel. Ao dicir que non pode mandar un oficio ao Concello de Madrid porque as autoridades non están para atender asuntos “non importantes” neste momento, a resolución recoñece que nestes momentos os avogados non podemos exercer unha defensa adecuada.
No meu parecer, trátase dun grave erro á hora de interpretar os límites á acción xurisdiccional durante o estado de alarma. En primeiro lugar, porque o Real Decreto 463/2020, polo cal foi declarado o estado de alarma, establece que “en fase de instrución, o xuíz ou tribunal competente poderá acordar a práctica daquelas actuacións que, polo seu carácter urxente, sexan inadiábeis”. E, sen dúbida, a proba que pedimos érao, polo que debería ter tido mellor acollida.
En segundo lugar, porque mesmo cando se endureceron as normas do confinamento mediante o Real Decreto-Lei 10/2020, de 29 de marzo, se explicitou que toda a Administración de Xustiza debía seguir cumprindo cos seus servizos esenciais.
En terceiro lugar, porque o artigo 55.1 da Constitución establece que unicamente poden ser suspendidos algúns dereitos fundamentais caso declararse o estado de excepción (non así durante o estado de alarma), mais o dereito á tutela xudicial efectiva e o dereito de defensa non son un deles.
Por último, aínda que é verdade que, como apunta a xuíza, as funcións do poder Executivo neste estado de pandemia que atravesamos son “a atención e resolución de situacións realmente urxentes relativas a falecidos, contaxios e incidencias hospitalares, así como axudas perentorias”, non se debe esquecer que as funcións do poder Xudiciario son as de controlar e facer de contrapeso a ese poder Executivo e os seus axentes da autoridade. E há de o facer tanto polas intervencións que leven a cabo durante o estado de alarma, como polas realizadas con anterioridade ao mesmo. Así o lembra a Comisión Permanente do Poder Xudiciario nun comunicado de 19 de marzo de 2020: “a actuación dos xuíces é non só expresión dun dos Poderes do Estado, senón o garante último dos dereitos dos cidadáns en toda circunstancia, moi especialmente no actual do estado de alarma e, portanto, constitúe un servizo esencial á comunidade que non pode ser suspendido nin gravemente limitado. É precisamente nos momentos de crises cando a cada persoa corresponde cumprir o seu compromiso cos demais. É o momento de dar, ser e demostrar a medida de nós mesmos. Nin a Administración de Xustiza nin os seus servidores estamos isentos dese compromiso e é agora, máis que nunca, cando se nos debe esixir un exercicio de responsabilidade”.
En definitiva, a existencia dun estado de alarma declarado polo Executivo non pode amputar o acceso á tutela xudicial efectiva que serve de control e contrapeso á súa actuación. Poden ser suspendidas vistas e probas non urxentes, si, mais non pode ser eliminada por completo a posibilidade de os cidadáns de faceren valer os seus dereitos, ou de se defenderen das imputacións que fagan os axentes da autoridade. E é que o contrario sería recoñecer que non estamos nun Estado de Dereito, senón nun Estado policial.
Daniel Amelang López